Η Ευρώπη μετά τη Γαλλική Επανάσταση βρίσκεται σε μια μεταβατική περίοδο, αυτή που διαμόρφωσε τον πολιτικό, κοινωνικό και γεωγραφικό χάρτη της. Οι νέες ανακαλύψεις στη βιομηχανική παραγωγή έθεσαν νέα ερωτήματα προς απάντηση, νέες κοινωνικές τάξεις δημιουργήθηκαν, νέοι συσχετισμοί διαμορφώθηκαν. Οι νέες ανερχόμενες δυνάμεις έρχονται σε ρήξη με τα παλιά καθεστώτα σε ένα συνεχή αγώνα ανατροπής τους από τη μια πλευρά και διατήρησης εξουσίας και κεκτημένων από την άλλη.
Οι επαναστάσεις του 1848 ήρθαν ως συνέπεια και συνέχεια των επαναστατικών κινημάτων του 1820 του 1830 έχοντας κληρονομήσει τα ιδεώδη της Γαλλικής Επανάστασης. Σε ελάχιστο χρονικό διάστημα εξαπλώθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, αν και τα χαρακτηριστικά της επανάστασης σε κάθε περιοχή ήταν διαφορετικά. Στις επόμενες ενότητες θα παρουσιάσω το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον των περιόδων που διαμόρφωσαν το κλίμα για τις επαναστάσεις των 1820, 1830 και 1848. Στη συνέχεια θα αναζητήσω τα αίτια που οδήγησαν στις επαναστάσεις, θα περιγράψω τα χαρακτηριστικά τους σε κάθε χώρα όπως διαμορφώθηκαν τονίζοντας τις ιδιαιτερότητες κάθε περίπτωσης. Στο τέλος θα περιγράψω τις συνέπειες των επαναστάσεων γενικότερα, αλλά και ειδικά σε κάθε περίπτωση, κλείνοντας με τα συμπεράσματα που προέκυψαν μετά την ανάλυση.
Πολιτικό περιβάλλον
Οι επαναστάσεις του 1948 σε όλη την Ευρώπη αποτελούν το τρίτο επαναστατικό κύμα αποτέλεσμα της κρίσης σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Στη μεσογειακή Ευρώπη, Ισπανία, Νεάπολη και Ελλάδα έχουμε το πρώτο κύμα το 1820-1821. Το δεύτερο κύμα 1830-1832 πιο εκτεταμένο γεωγραφικά οδηγεί στην ανεξαρτησία του Βελγίου από την Ολλανδία, ενώ κινήματα ξέσπασαν στην Ιταλία, τη Γερμανία, τη Βρετανία. Πολιτικές συγκρούσεις προκλήθηκαν στην Ελβετία, την Ισπανία και την Πορτογαλία (Ράπτης 2000, σ.58). Κύρια κοινωνική ομάδα που συμμετείχε ήταν οι αστοί που ζητούσαν κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση για την αύξηση της εκπροσώπησής τους, που εν τέλει επικράτησε των αριστοκρατών στη Δυτική Ευρώπη, ενώ αντίθετα στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη οι αριστοκράτες διατήρησαν την ισχύ τους.
Η πτώση του καθεστώτος της παλινόρθωσης μετά το 1815 ήταν βασική επιδίωξη των αντιπολιτευτικών τάσεων που επικράτησαν. Οι μετριοπαθείς φιλελεύθεροι αποτελούνταν από μεγαλοαστούς και φιλελεύθερους αριστοκράτες, επιζητούσαν δε τη συνταγματική μοναρχία κατά τα βρετανικά πρότυπα στη Δυτική Ευρώπη. Στην Ανατολική Ευρώπη οι αστοί ήταν εθνικές ομάδες διαφορετικές από τον ντόπιο πληθυσμό (Hobsbawm 2003, σ.29), στοιχείο που καθόρισε τα χαρακτηριστικά της επανάστασης με βασικό την προσπάθεια δημιουργίας εθνικών κρατών. Οι μικροαστοί, μικροεπιχειρηματίες με τους δυσαρεστημένους διανοούμενους ήθελαν δημοκρατία με στοιχεία κράτους πρόνοιας αποτελούσαν τη ριζοσπαστική δημοκρατική ομάδα και ανήκαν στη μεσαία τάξη. Μια νέα τάξη, η βιομηχανική εργατική τάξη αποτελεί την τρίτη αντιπολιτευτική τάση, τους σοσιαλιστές που εκφράστηκε αρχικά μέσω της “Συνωμοσίας των ίσων” του Μπάμπεφ μια πρώιμη κομμουνιστική επαναστατική οργάνωση. Εδώ πρέπει να αναφερθεί η αδελφότητα των καρμπορνάρων που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διάδοση των επαναστατικών ιδεών κυρίως στις Ιταλία, Γαλλία, Ελλάδα και Ρωσία στις αρχές του 1820 (Ράπτης 2000, σ.58).
Αίτια επαναστάσεων
Όλες οι επαναστάσεις ξεκινούν από ένα βασικό χαρακτηριστικό. Την πτώση του βιοτικού επιπέδου του λαού. Έτσι και εδώ έχουμε μία κλασική “κρίση παλαιού τύπου” με έλλειψη ειδών διατροφής που προκλήθηκε από ασθένεια των γεωμήλων τις χρονιές 1845 και 1846, αύξηση της τιμής των προϊόντων, πτώση της αγοραστικής δύναμης, επιδείνωση της βιοτεχνικής και βιομηχανικής παραγωγής με αποτέλεσμα την υψηλή ανεργία. Οι καλές σοδειές την περίοδο 1847-1850 κράτησαν χαμηλά τις τιμές και δυσκόλεψαν την εξόφληση των χρεών των χωρικών. Αυτό σε συνδυασμό με μια “ύφεση νέου τύπου”, λόγω έντονης κερδοσκοπίας στον τραπεζικό και χρηματιστηριακό κλάδο, οδήγησε σε έλλειψη διαθέσιμων κεφαλαίων και χρεωκοπία πολλών επιχειρήσεων (Bernstein & Milza 1997, σ.58). Η ανάπτυξη των δικτύων μεταφοράς και ειδικότερα των σιδηροδρόμων μετέφερε τα βιομηχανικά προϊόντα της Βρετανίας στη Δυτική Ευρώπη με αποτέλεσμα να δημιουργήσει κρίση στους ντόπιους βιοτέχνες.
Σε πολιτικό επίπεδο δύο βασικά αίτια συντέλεσαν στα επαναστατικά κινήματα του 1848. Το ένα οι μεγάλες απαιτήσεις των κρατών από τους υπηκόους τους με κύριο την αύξηση της φορολογίας, την υποχρέωση στράτευσης και ρυθμίσεις για τη χρήση των δασών (Ράπτης 2000, σ.62). Το δεύτερο είναι οι πολιτικές πιέσεις των αντιπολιτευτικών δυνάμεων για αλλαγή και ιδιαίτερα στη Γαλλία με τα αντιπολιτευτικά ρεύματα να έρχονται σε επαφή, οι δημοκρατικοί με τον ποιητή Λαμαρτίνο και οι σοσιαλιστές τον θεωρητικό Λουί Μπλαν και τον Αλμπέρ (Bernstein & Milza 1997, σ.54).
Χαρακτηριστικά των επαναστάσεων
Κύριο χαρακτηριστικό των επαναστάσεων ήταν η ταχύτατη διάδοση τους χωρίς να υπάρχει κάποιος κεντρικός συντονισμός και προμελέτη σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Η πολιτική μετανάστευση που προέκυψε μετά τη Γαλλική Επανάσταση διέδωσε στην Ευρώπη τις φιλελεύθερες και εθνικές ιδέες. Κατά συνέπεια το άλλο κοινό τους στοιχείο που οδήγησε στην αποτυχία τους αποτέλεσε ότι ήταν κοινωνικές επαναστάσεις των φτωχών εργαζομένων, που χωρίς οργάνωση, ωριμότητα, ικανή ηγεσία και ιστορική συγκυρία δεν πρόβαλαν μια πολιτική εναλλακτική λύση (Hobsbawm 2003, σ.43). Η Γαλλία έχοντας αποκτήσει εθνική συνείδηση από τη Γαλλική Επανάσταση προέβαλε κύρια κοινωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά, ενώ στις υπόλοιπες χώρες βασικός άξονας των επαναστάσεων ήταν η δημιουργία της εθνικής ταυτότητας των κρατών.
Η επανάσταση στη Γαλλία
Η επανάσταση ξεκίνησε στη Γαλλία στις 24 Φεβρουαρίου 1848 με την σχεδόν αναίμακτη ανατροπή του βασιλιά Λουδοβίκου Φιλίπου και την ανακήρυξη της αβασίλευτης δημοκρατίας. Οι μετριοπαθείς δημοκράτες με τους σοσιαλιστές σχηματίζουν δημοκρατική κυβέρνηση και παρέχουν δικαίωμα ψήφου σε όλους. Θέσπισαν το δικαίωμα στην εργασία και μεγάλες μάζες ανέργων βρήκαν δουλειά στον νέο θεσμό των “Εθνικών Εργαστηρίων” που στην ουσία ήταν “εθνικά συσσίτια αργόσχολων”. Αυτά έκλεισαν οριστικά στις 4 Ιουνίου του 1848 από την κυβέρνηση των μετριοπαθών φιλελεύθερων που είχε προκύψει από πρόωρες εκλογές τον Απρίλιο με την υποστήριξη των χωρικών. Οι επικεφαλείς των ριζοσπαστών συλλήφθηκαν μετά από καταστολή της στάσης τους στις 15 Μαΐου. Στις 23-26 Ιουνίου ξεσπά μια εξέγερση του ακέφαλου εξαθλιωμένου πληθυσμού που καταστέλλεται βιαίως από τον στρατηγό Κεβανιάκ ο πρώτος ενδογαλλικός ταξικός πόλεμος. Εκλέγεται στην προεδρία της δημοκρατίας ο Λουδοβίκος-Ναπολέοντας Βοναπάρτης στηριζόμενος από τους αστούς και τους ευγενείς. Οι εργάτες και οι πολιτικοί κατάδικοι έχασαν το δικαίωμα ψήφου, η εκπαίδευση ανατέθηκε στον κλήρο και περιορίστηκε η ελευθεροτυπία (Ράπτης 2000, σ.62).
Η επανάσταση στην Αψβουργική μοναρχία
Αφορμή για την επανάσταση που ξέσπασε στη Βιέννη ήταν πυροβολισμοί στρατιωτών εναντίων διαδηλωτών στις 13 Μαρτίου, γεγονός που οδήγησε στην παραίτηση του πρωθυπουργού Μέττερνιχ. Ο αυτοκράτορας Φερδινάρδος παραχώρησε ελευθεροτυπία και δικαίωμα του συνέρχεσθαι και πρότεινε σύνταγμα που δεν έγινε δεκτό από τα λαϊκά στρώματα με αποτέλεσμα την οριστική απομάκρυνσή του. Εκλέγεται καθολική συντακτική κυβέρνηση.
Η περίπτωση της Αψβουργικής μοναρχίας είναι ιδιαίτερη, διότι οι αλλογενείς πληθυσμοί που υπάγονται επαναστατούν με βασικό αίτημα την απόσχισή τους με πρώτους τους Τσέχους στην Πράγα για την απόσχιση της Βοημίας και στη συνέχεια τους Ούγγρους που το πέτυχαν με τον Κόσουτ και τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας τους. Στην Πράγα τον Ιούνιο 1948 ξέσπασαν ταραχές με τη συμμετοχή όλων των σλαβικών εθνοτήτων μετά από συνέδριό τους που καταπνίχθηκαν άμεσα από τον αυτοκρατορικό στρατό. Οι Ούγγροι θέλησαν να δημιουργήσουν τη Μεγάλη Ουγγαρία με τους υπόλοιπους λαούς της Αψβουργικής μοναρχίας, Τσέχους, Σέρβους, Σλοβάκους, Ρουμάνων, Γερμανών και Κροατών να αντιδρούν. Οι αυστριακοί στις 2 Δεκεμβρίου 1848 συνέτριψαν την Ουγγρική αντίσταση με τη βοήθεια του ρώσικου στρατού (Ράπτης 2000, σ.63).
Η επανάσταση στα Γερμανικά και στα Ιταλικά κράτη
Ενώ στην Ουγγαρία εθνικιστικοί λόγοι λειτούργησαν αποσχιστικά από την Αψβουργική μοναρχία, τα Γερμανικά και τα Ιταλικά κράτη χρησιμοποιώντας αντίστοιχους όρους προσπάθησαν την ενοποίησή τους. Οι Γερμανοί φιλελεύθεροι συμφώνησαν στην ένωση, αλλά η Αυστρία ακύρωσε τα σχέδιά τους. Η προσπάθεια για μερική εθνική ενοποίηση επαναλήφθηκε το Μάιο του 1949 με την ομοσπονδιακή “Ένωση των τριών βασιλείων” (Πρωσίας, Σαξονίας, Ανόβερου) και εγκαταλήφθηκε μετά από ένα χρόνο, με την παρέμβαση της Αυστρία και για άλλη μια φορά του ρώσικου στρατού (Bernstein & Milza 1997, σ.74). Η σπίθα της ενοποίησης είχε μπει.
Το ίδιο ακριβώς έγινε και στα Ιταλικά κράτη. Πέραν του βασιλείου του Πεδεμοντίου-Σαρδηνίας όπου υπήρχε εκβιομηχάνιση και ισχυρή τάξη επιχειρηματιών, σε όλες τις υπόλοιπες περιοχές ξέσπασαν αντιαυστριακές διαδηλώσεις και υπέρ του πάπα Πίου Θ’. Η εξασθενημένη Αυστρία διώχνεται μετά από εξέγερση στο Μιλάνο και το φιλελεύθερο ρεύμα παραχωρεί τη θέση του στο εθνικό προς μια ενοποίηση της Ιταλίας. Και σε αυτή την περίπτωση ο αυστριακός στρατός επανέρχεται και επιβάλει ξανά την τάξη με την υποστήριξη του ρώσικου στρατού (Bernstein & Milza 1997, σ.68).
Συνέπειες
Οι επαναστάσεις του 1848 πέτυχαν την κατάργηση των φεουδαρχικών θεσμών στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη. Η απόλυτη μοναρχία και η πολιτική “ελέω Θεού” πέραν των εξαιρέσεων της Πρωσίας και του Πεδεμοντίου μετατράπηκε σε συνταγματική μοναρχία. Πολιτικά η φιλελεύθερη αστική τάξη απέκτησε ισχύ, παύοντας να αποτελεί επαναστατική δύναμη, ρόλος που ανατέθηκε στην εργατική τάξη. Τέθηκε επίσης το αίτημα της εθνικής αυτοδιάθεσης στους Ευρωπαϊκούς λαούς με κύριες τη Γερμανική και Ιταλική ενοποίηση, ενώ αμφισβητείται πλέον η ισχύς των Αψβούργων.
Σε όλη την Ευρώπη οι κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν σύνταγμα (T. C. W. Blanning 2009, σ.50). Ένα ακόμα γεγονός που προέκυψε των επαναστάσεων, αμελητέο μεν, άξιο αναφοράς δε, είναι ότι με αφορμή την επανάσταση ο Λουδοβίκος-Ναπολέοντας έμελλε να είναι ο πρώτος από τους νεότερους αρχηγούς κρατών που δεν κυβερνούσε μόνο με τη βία των όπλων, αλλά χρησιμοποιώντας τη δημαγωγία και τις δημόσιες σχέσεις (Hobsbawm 2003, σ.50).
Συμπεράσματα
Το κίνημα των επαναστάσεων του 1848 χαρακτηρίστηκε ότι απέτυχε επειδή δεν ικανοποίησε στο σύνολο του τις αρχικές επιδιώξεις, πλην όμως θα διαμορφώσω διαφορετική άποψη. Τα κινήματα διαθέτουν συνήθως έναν οραματικό χαρακτήρα, οι στόχοι τους υπερβαίνουν τις δυνατότητες της ιστορικής συγκυρίας και της κοινωνίας. Η οπτική μας πρέπει να εστιάζεται στα επιμέρους οφέλη και στο ρόλο που παίζει κάθε εξέγερση και επανάσταση προς μια ιστορική πορεία.
Υπό αυτή την έννοια το 1848 ήταν επιτυχημένο. Διατήρησε το πνεύμα της επανάστασης το 1820 και το 1830 διαμορφώνοντας σε τμήματα του λαού επαναστατική συνείδηση. Άλλαξε σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο τις χώρες της Ευρώπης προετοιμάζοντας την προς τη μορφή που έχει σήμερα. Η εθνική συνείδηση άρχισε να γαλουχείται στους λαούς δημιουργώντας άλλοτε ενωτικές τάσεις, άλλοτε αποσχιστικές βασισμένη είτε στη διάκριση των εθνοτικών ομάδων, είτε στην έννοια του έθνους ως πολιτική ταυτότητα. Αποτέλεσε και αποτελεί πλέον ένα εργαλείο στους κυβερνώντες να διαχειρίζονται κρίσεις, απλά δημιουργώντας μια νέα εθνική κρίση.
Βιβλιογραφία
Bernstein, S. & Milza, P., 1997. Ιστορία της Ευρώπης 2, Η Ευρωπαϊκή συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815-1919, Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
Hobsbawm, E., 2003. Η εποχή του κεφαλαίου 1848-1875, Αθήνα: ΜΙΕΤ.
T. C. W. Blanning, 2009. Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης, Αθήνα: Τουρίκη.
Ράπτης, Κ., 2000. Γενική ιστορία της Ευρώπης κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
