Από την εργασία της Μυρτούς-Αικατερίνης Ευθυμίου, ΑΠΘ 2018 (διαβάστε την ολόκληρη ΕΔΩ)
Ανθολόγηση: Σπύρος Αραβάνης, ΠΟΙΕΙΝ
Τι είναι οι Χαλδαϊκοί χρησμοί;
Ιστορικά, οι Χαλδαίοι αποτελούσαν έναν σημιτικής καταγωγής λαό, που υπήρξε από τις αρχές του 9ου έως τα μέσα του 6ου π. Χ. στην ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας, που εκτείνεται στο σημερινό Ιράκ. Ήταν απόγονοι των Βαβυλώνιων σοφών, με γνώσεις αστρολογίας και αστρονομίας αλλά και μαθηματικών. Το όνομά τους σχετίζεται με την «μαγεία» λόγω του τρόπου με τον οποίο εκπλήρωναν το θρησκευτικό τους αίσθημα: τις παράδοξες (για τους αλλόθρησκους) θρησκευτικές τελετές. Με το πέρασμα των χρόνων ο όρος «Χαλδαίος» άρχισε να χρησιμοποιείται για τους ιερείς των Βαβυλωνιακών ιερατείων και όσους μαθήτευαν μαζί τους. Προχωρώντας στην ιστορία, στα ελληνιστικά χρόνια «Χαλδαίος» έφτασε να ονομάζεται κάποιος που διέθετε γνώσεις αστρολογίας και μαθηματικών ενώ για τους βυζαντινούς διέθετε αρνητικό πρόσημο και ονομάζονταν έτσι, όποιος ήταν γνώστης μαγείας.
Για τους Βυζαντινούς η προέλευση της ειδωλολατρίας τοποθετείται στην Αφρική και στις φυλές που προέρχονται από τους απόγονους του Νώε. Ήταν κοινή αντίληψη, η οποία μπορεί να εντοπιστεί και στα ίδια τα Χαλδαϊκά Λόγια (ὀνόματα βάρβαρα μήποτ᾽ ἀλλάξῃς) πως δεν είχαν όλοι οι λαοί την δυνατότητα επικοινωνίας με το θείο, αλλά υπήρχαν κάποιοι εκλεκτοί από τους θεούς (Αιγύπτιοι, Βαβυλώνιοι, Ασσύριοι, Ιουδαίοι, Πέρσες) που μπορούσαν να έχουν άμεση επαφή μαζί τους επειδή κατά την αρχή του χρόνου συνυπήρχαν στην Γη μαζί με πνεύματα και δαίμονες που τους μετέδωσαν τις γνώσεις και την σοφία τους15. Κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα ο όρος Χαλδαίος τελικά κατέληξε να κατονομάζει τους μάγους και τους κόλακες και χρησιμοποιούνταν ως προσβολή και ως κατηγορία για αίρεση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως τον 11ο αι. μ. Χ. ο Ψελλός κατηγορεί τον Μιχαήλ Κηρουλάριο για «ελληνισμό και χαλδαϊσμό» στα πλαίσια της γνωστής διαμάχης τους16.
Έχουν διασωθεί 190 αποσπάσματα Χαλδαϊκών λόγων, διαφορετικής έκτασης το καθένα, σε εξάμετρο στίχο. Το νόημα των χρησμών είναι ιδιαιτέρως δυσνόητο αφού δεν έχουν διασωθεί στο σύνολό τους αφενός και αφετέρου, με την πάροδο των χρόνων υπέστησαν αλλαγές και μεταποιήσεις από τους μελετητές. Οι πηγές από τις οποίες διασώζονται είναι δύο: ο Πρόκλος και ο Δαμάσκιος. Από τους δύο, ο δεύτερος κατά την βυζαντινή περίοδο περνά μάλλον απαρατήρητος ενώ ο Πρόκλος μελετάται από αρκετούς ερμηνευτές. Στους ερμηνευτές αυτούς συγκαταλέγεται και ο Προκόπιος ο Γαζαίος (465 – 528 π. Χ), ο οποίος πρέπει να θεώρησε το έργο του Πρόκλου το πλέον ολοκληρωμένο από τα δύο, (καθώς παρείχε ένα σύνολο σχολίων και επεξηγήσεων, σε αντίθεση με αυτό του Δαμάσκιου) οπότε και το
ανασκεύασε.
Ο Μιχαήλ Ψελλός, που εμφανώς τρέφει μεγάλη εκτίμηση για τον Πρόκλο, καταπιάνεται κάποια στιγμή με τα Χαλδαϊκά Λόγια και γράφει το δικό του υπόμνημα σε αυτά. Όντας ο ίδιος υπέρμαχος μιας συνολικής παιδείας η οποία χρειάζεται να περιλαμβάνει τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους, τους οποίους θεωρεί σοφούς, μελετά και καταγράφει τους δικούς του σχολιασμούς πάνω για τα Χαλδαϊκά
Λόγια. Σύμφωνα με την Ιστορία της Βυζαντινής Φιλοσοφίας του Τατάκη17, για τον Μιχαήλ Ψελλό, η γνώση της αρχαίας ελληνικής παιδείας, δεν συνιστά αδιαφορία ή προσβολή προς τον χριστιανισμό, αλλά μάλλον βοηθά στην εκτίμησή του. Η πορεία της ανθρώπινης σκέψης χρειάστηκε να μεταβεί από το στάδιο του σκοταδισμού που είναι ο παγανισμός και οι θυσιαστικές τελετές, στον «διαφωτισμό» του
Χριστού και της αλήθειας. Όλη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία συνιστά τα πρώτα «ασταθή» βήματα μιας πορείας η οποία έχει την αποκλειστική κατάληξη του δόγματος του χριστιανισμού. Συνεπώς, η μελέτη των αρχαίων δογμάτων αποτελεί μέσο για την συνολικότερη κατανόηση του χριστιανισμού και της ιστορίας του.
Το έργο του Μιχαήλ Ψελλού, που απεικονίζει το πνεύμα και τις τάσεις της εποχής του, είναι ένδειξη πως τα ενδιαφέροντα των βυζαντινών λόγιων εκτείνονταν πέρα από την Αγία Γραφή και τον υπομνηματισμό. Μόνο με τα αντεπιχειρήματα που διατυπώθηκαν κατά του παγανισμού προσέφεραν τελικά, εύφορο έδαφος για την ανάπτυξη της φιλοσοφικής σκέψης. Στα πλαίσια λοιπόν, της «πολυγνωσίας» και της προάσπισης της παιδείας έναντι του σκοταδισμού, ο βυζαντινός λόγιος γράφει για μια πληθώρα θεμάτων πολύ διαφορετικών μεταξύ τους συμπεριλαμβανομένων των αρχαίων δογμάτων και των Χαλδαϊκών χρησμών. Πολλές φορές, σε διαφορετικές χρονικες στιγμές, οι απόψεις
του για το ίδιο θέμα μεταβάλλονται δραστικά. Μερικοί μελετητές, με αφορμή την πολυγραφία του λόγιου, υποστήριξαν πως η «περσόνα» του Ψελλού ενσαρκώνεται από πολλούς, διαφορετικούς συγγραφείς. Ο τρόπος γραφής και η εναλλαγή μεταξύ των απόψεων του, προσφέρουν ένα επιπλέον επιχειρήμα υπέρ αυτής της άποψης. Όμως, αυτή η ποικιλομορφία είναι κάτι το αναμενόμενο. Ένας λόγιος, ο οποίος ενδιαφέρεται για τόσο πολλά θέματα και γράφει για αυτά, ειδικά στην εποχή στην οποία ζει, χρειάζεται κατά καιρούς να επιδεικνύει διπλωματικότητα στα γραπτά του προκειμένου να μην θεωρηθεί αιρετικός ή επικίνδυνος για το status quo της εποχής. Είναι αρκετά τα ιστορικά παραδείγματα που η επιστήμη χρειάστηκε να απαρνηθεί την αλήθεια της επειδή η ιεραρχία δεν την ενέκρινε. Αλώστε, πολύ σπάνια η εξουσία αντιλαμβανόταν πως ο αληθινός ρόλος της επιστήμης είναι η
γνώση και επέτρεπε την ανεξάρτητη λειτουργία της. Το αν θα θεωρηθεί κατακριτέο το γεγονός της εναλλαγής αυτής έγκειται στην κρίση του κάθε μελετητή.
Για τον Μιχαήλ Ψελλό ως άνθρωπο, οι απόψεις διαφέρουν εξαιρετικά μεταξύ τους. Σχεδόν αναλογούν στον όγκο του δικού του έργου. Ενδεικτικά: Για τον Σαθά, ο Ψελλός αν και ήταν ένας εξαιρετικός λόγιος, δεν κατάφερε να διατηρήσει τον χαρακτήρα του ακέραιο και να παραμείνει υπεράνω συγκυριών ενώ ο Bezobrazov μαζί με τον Krumbacher γράφουν για «επιτυχόντα υψηλά αξιώματα με μέσο την κολακεία, τη δουλοπρέπεια, την ανοχή στα ζωώδη ένστικτα των μοναρχών» και για «τυπικό εκφραστή του απεχθέστατου στο Βυζάντιο» του οποίου τα χαρακτηριστικά ήταν «χαμερπής δουλοφροσύνη, ανενδοίαστη επιλογή μέσων, ακόρεστη φιλοδοξία και υπέρμετρη
κενοδοξία»18, αντίστοιχα. Για τον Κριαρά ο Ψελλός διέθετε αρκετές αρετές, αλλά η πολιτική δεν συμπεριλαμβανόταν σε αυτές. Διακρίνει πολλές όψεις στην προσωπικότητά του και τον κρίνει με βάση «μια διαχρονική ηθική», αποφεύγοντας τους σχετικισμούς που προκύπτουν από τις γνώμες των διαφορετικών μελετητών19. Αυτό υποδηλώνει δύο πράγματα: αρχικά πως πρόκειται για μια προσωπικότητα, που ασχέτως του ήθους της, αποτελεί σημείο αναφοράς σε μια εποχή που τέτοιες προσωπικότητες σπάνιζαν και αφετέρου, πως όλοι όσοι μελετούν ιστορία, θα πρέπει να έχουν διαρκώς στον νου τους πως η ιστορία γίνεται αντιληπτή με διαφορετικό τρόπο στον καθένα. Η πολυγνωμία είναι σημάδι των διαφορετικών καιρών. Ακόμη και αν κανείς καταδικάζει τον Ψελλό για την προσωπικότητά του και τις αντισυμβατικές μεθόδους που υιοθέτησε για να επιβιώσει, δεν μπορεί να αρνηθεί πως πρόκειται για έναν άνθρωπο του οποίου η προσωπικότητα είναι εξαιρετικά χαρισματική και το έργο του συμβάλλει στην φιλοσοφική πρόοδο.
Οι χαλδαϊκοί χρησμοί, που μας μεταφέρει ο Ψελλός μέσα από τις επιστολές του, ονομάζονται έτσι επειδή σχετίζονται άμεσα με την αστρολογία και την μαγεία. Είναι στίχοι σε εξάμετρο λόγο, παραδεδομένοι από τους θεούς όπως πιστεύεται, αλλά στην πραγματικότητα γράφτηκαν περίπου τον 2ο αιώνα μ. Χ., κατά την βασιλεία του Μάρκου Αυρήλιου από τον Ιουλιανό τον Χαλδαίο ή τον γιο του, Ιουλιανό τον Θεουργό. Οι χρησμοί είναι παράγωγο τελετών που πραγματοποιούσαν οι συγγραφείς τους, των επονομαζόμενων «θεουργιών» κατά τις οποίες επικοινωνούσαν με τους θεούς. Οι Χαλδαϊκοί χρησμοί επηρέασαν μεταξύ άλλων τον Πλωτίνο, τον Ιάμβλιχο και τον Πρόκλο, φιλοσόφους που ο Ψελλός μελετά συστηματικά και τον επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό. Σε γενικές γραμμές ο νεοπλατωνισμός υπήρξε θετικά κείμενος απέναντι στους χρησμούς και υπήρξαν αρκετοί που υπομνημάτισαν αυτούς, χωρίς όμως το έργο τους να έχει διασωθεί. Ο Πλωτίνος ταξίδεψε μέχρι την Περσία για να γνωρίσει εκ του σύνεγγυς τον βαβυλώνιο πολιτισμό, ο Ιάμβλιχος πίστευε πως ήταν μέσο για θέαση του Αγαθού και πως μεταφέρουν αυτούσια την σοφία των Ασσυρίων και ο Πρόκλος κατέγραψε, το υπόμνημα το οποίο μελέτησε ο Ψελλός προτού γράψει το δικό του.
Κατά πόσο μπορούν να συγκριθούν οι Βαβυλώνιοι σοφοί με τους Ιουλιανούς είναι ένα ερώτημα. Η χρονική απόσταση που τους χωρίζει είναι μεγάλη και είναι πολύ πιθανό να μην είχαν στην διάθεσή τους τις λεπτομέρειες για την ορθή τέλεση των θεουργιών. Οι τελετές Ιουλιανών μάλλον αποτελούν μια απλή απομίμηση των αληθινών τελετών. Η ονομαστική σύνδεση παραμένει παρόλα αυτά, και οι ίδιοι οι χρησμοί αποτελούν ένα θέμα που ενδιαφέρει πολύ τους φιλοσόφους ανά τους αιώνες καθώς αποτελούν δείγματα της ανθρώπινης σκέψης σχετικά με την θρησκεία και την εκπλήρωση της ανάγκης του ανθρώπου να εκφράζει το αίσθημα υψηλού που τον διακατέχει. Ο νεοπλατωνισμός ενδιαφέρθηκε για τους χρησμούς προκειμένου να απευθυνθεί σε αυτό το θρησκευτικό αίσθημα με έναν τρόπο που να διατηρεί την αίγλη της αρχαιότητας αλλά παράλληλα να συνάδει και με το δόγμα του.
Του ιδίου [Μιχαήλ Ψελλού] έκθεση κεφαλαιώδης και σύντομη για τα Χαλδαϊκά δόγματα
[Οι Χαλδαίοι] λένε οτι υπάρχουν επτά
σωματικοί κόσμοι, ένας και ο πρώτος είναι
εμπύριος· μετά από αυτόν υπάρχουν τρεις
αιθέριοι κόσμοι, μετά από αυτούς είναι τρεις
υλικοί, από τους οποίους ο τελευταίος λένε οτι
είναι γήινος και μισεί το φως. Αυτός είναι ο
υποσελήνιος τόπος, ο οποίος περιέχει την ύλη,
την οποία αποκαλούν και βυθό. Πιστεύουν οτι
υπάρχει μια αρχή των πάντων και την εξυμνούν
ως Εν και ως Αγαθό. Μετά [από αυτήν],
κάποιον πατρικό βυθό σέβονται, ο οποίος
αποτελείται από τρεις τριάδες. Κάθε τριάδα
έχει Πατέρα, Δύναμη και Νου. Μετά [από
αυτόν] βρίσκεται η νοητή ίυγξ, μετά από αυτή
οι συνοχείς: ο εμπύριος, ο αιθέριος και ο
υλικός. Μετά από τους συνοχείς βρίσκονται οι
Τελετάρχες, μετά από αυτούς είναι οι πηγαίοι
πατέρες, αυτοί που αποκαλούνται και
κοσμαγοί, από τους οποίους ο πρώτος λέγεται
επέκεινα μια φορά, μετά από αυτόν βρίσκεται
η Εκάτη, μετά από αυτήν [ο πηγαίος πατέρας]
που είναι δύο φορές επέκεινα και μετά από
αυτούς βρίσκονται τρείς αμείλικτοι πατέρες και
τελευταίος είναι ο υπεζωκώς. Ακόμη, σέβονται
και μια πηγαία τριάδα πίστης, αλήθειας και
έρωτα. Μιλούν επίσης και για τον αρχικό ήλιο
που προήλθε από την ηλιακή πηγή και για τον
αρχαγγελικό και για την πηγή των αισθήσεων
και για την πηγή της κρίσης και την κεραύνια
πηγή και την πηγή των διόπτρων και για την
πηγή των χαρακτήρων που καβαλικεύει τα
άγνωστα σημάδια για τις πηγαίες ακρότητες
του Απόλλωνα, του Όσιρι και του Ερμή.Λένε
ακόμη, ότι υπάρχουν υλικές πηγές και ζώνη των
κέντρων και στοιχείων και ονείρων και η πηγαία ψυχή.
Μετά τις πηγές λένε οτι
υπάρχουν οι αρχές. Γιατί οι πηγές προηγούνται
των αρχών. Από τις ζωογόνες αρχές αυτή που
βρίσκεται στην κορυφή ονομάζεται Εκάτη, αυτή
που βρίσκται στο μέσο ονομάζεται Αρχική
Ψυχή και η περάτωσή της Αρχική Αρετή.
Υπάρχουν ακόμη, σύμφωνα με αυτούς, και οι
αζώνες Εκάτες, όπως η Τριοδίτις η Χαλδαϊκή
και η Κωμάς και η Εκκλύστη. Αζωνικοί θεοί
επίσης, για αυτούς είναι ο Σαράπις και ο
Διόνυσος και η σειρά του Όσιρι και αυτή του
Απόλλωνα. Άζωνοι ακόμη αποκαλούνται όσοι
εύκολα εξουσιάζουν με τις ζώνες και είναι
τοποθετημένοι πάνω από τους εμφανείς θεούς,
ενώ ζωναίοι [θεοί, αποκαλούνται] όσοι
απόλυτα περικυκλώνουν τις ζώνες του
ουρανού και διοικούν αυτά εδώ [τα αισθητά].
Γιατί υπάρχει ένα θείο γένος που είναι ζωναίο
σύμφωνα με αυτούς, το οποίο μοιράζεται τα
μέρη του αισθητού κόσμου και έχει ζωστεί
μετά από κλήρο γύρω από τον υλικό τόπο.
Μετά από τις ζώνες βρίσκεται ο απλανής
κύκλος που περιέχει τις επτά σφαίρες, μέσα
στις οποίες βρίσκονται τα άστρα. Και άλλος για
αυτούς είναι ο ηλιακός κόσμος, ο οποίος
υποτάσσεται στο αιθέριο βάθος και άλλος ο
ζωναίος, ο οποίος είναι ένας από τους επτά.
Θέτουν δύο πηγαία αίτια δημιουργίας των
ανθρώπινων ψυχών: τον πατρικό νου και την
πηγαία ψυχή. Και προέρχεται [από εκεί] για
αυτούς η μερική ψυχή σύμφωνα με την θέληση
του πατέρα. Επίσης, έχει και η ίδια ουσία που
γεννά τον εαυτό της και ζει τον εαυτό της, γιατί
δεν υπάρχει σαν κάτι ετεροκίνητο από αλλού.
Γιατί, εάν σύμφωνα με τον χρησμό η ψυχή
είναι μέρος της θεϊκής φωτιάς και είναι φωτιά
φωτεινή και νόημα πατρικό, τότε είναι είδος
χωρίς ύλη και αυθυπόστατο. Τέτοιου είδους,
λοιπόν, είναι το σύνολο του θεϊκού όντος, του
οποίου μέρος είναι η ψυχή. Και λένε οτι τα
πάντα είναι σε κάθε ψυχή σύμφωνα με
κάθε άγνωστη ιδιότητα ρητού και άρρητου
συνθήματος. Κατεβάζουν την ψυχή πολλές
φορές μέσα στον κόσμο και για πολλούς
λόγους, είτε επειδή χάνουν τα φτερά τους είτε
μέσω της πατρικής βούλησης. Θεωρούν τον
κόσμο και τις περιοδικές κινήσεις των αστεριών
αιώνια. Τον Άδη, τον χωρίζουν με πολλούς
τρόπους και άλλοτε αυτόν τον ονομάζουν θεό
αρχηγό του επίγειου τέλους, άλλοτε ονομάζουν
Άδη τον κόσμο που τοποθετείται κάτω από την
σελήνη, άλλοτε τον μέσο χώρο ανάμεσα στον
αιθέριο κόσμο και τον υλικό, άλλοτε την άλογη
ψυχή και τοποθετούν στο εσωτερικό αυτής την
λογική, όχι ουσιαστικά αλλά σχεσιακά, όταν
αυτή έχει παρόμοια πάθη μαζί της και
προβάλλει τον μερικό λόγο. Ακόμη, άλλοτε
θεωρούν, οτι ιδέες είναι οι έννοιες του πατέρα,
άλλοτε οι καθολικοί λόγοι, οι φυσικοί και
ψυχικοί και νοητοί, άλλοτε οι υπερβατικές
υπάρξεις των όντων. Τα λόγια σχετικά με την
μαγεία συνθέτουν από κάποιες από τις
ακρότατες δυνάμεις από υλικά της γης. Λένε
ότι έχουν τα ίδια πάθη τα ανώτερα με τα
κατώτερα και πολύ περισσότερο όσα είναι
κάτω από την σελήνη. Αποκαθιστούν τις ψυχές
μετά τον λεγόμενο θάνατο σύμφωνα με τα
μέτρα των καθάρσεων του καθενός σε όλα τα
μέρη του κόσμου, μερικές ακόμη τις
αναβιβάζουν πάνω από [αυτόν εδώ] τον κόσμο
και τις θεωρούν ενδιάμεσες μεταξύ των
αμέριστων και μεριστών φύσεων. Τα
περισσότερα από αυτά τα δόγματα τα δέχονται
και ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων ενώ ο
Πλωτίνος και ο Ιάμβλιχος και ο Πορφύριος και
ο Πρόκλος τα ακολούθησαν και τα δέχτηκαν ως
θεϊκές φωνές χωρίς να συλλογιστούν.
