της Σταυρούλας Καραλή.
Από την αρχή του «Συμποσίου», ο Πλάτωνας υποδηλώνει ότι το περιεχόμενο του διαλόγου του είναι ο έρωτας. Μέσα από τους λόγους του Σωκράτη, του Φαίδρου, του Παυσανία, του Ερυξίμαχου, του Αριστοφάνη και του Αγάθωνα, που συμμετέχουν στο Συμπόσιο, ο Πλάτωνας θα σκιαγραφήσει τις διαφορετικές απόψεις που υπάρχουν για την κινητήρια δύναμη της ζωής για να αναδείξει τη δική του θεώρηση για τον Έρωτα: τον Έρωτα ως τέλεια ιδέα και όχι ως εφήμερη πράξη.
Για τον Φαίδρο, έρως σημαίνει σαρκικό ομοφυλοφιλικό πάθος. Για τον Παυσανία, υπάρχει ο εκλεκτός έρωτας και ο ταπεινός έρωτας (180c-185c). Για τον Ερυξίμαχο, τον γιατρό της παρέας, υπάρχει καλός και κακός έρωτας (185c-188e). Ο Αριστοφάνης, μέσα από τον χιουμοριστικό κα δραματουργικό του λόγο, περιγράφει τον έρωτα ως τρυφερότητα (189a-193d). Για τον Αγάθωνα, ο έρωτας είναι ωραίος και χαριτωμένος (194e-197e). Για τους συνδαιτυμόνες ο έρωτας παρουσιάζεται κυρίως στον υλικό-αισθητό κόσμο και όχι στο μεταφυσικό.
Οι πέντε διάλογοι των συνδαιτυμόνων, στην αρχή του πλατωνικού έργου, προετοιμάζουν το εγκώμιο του έρωτα. Ο Σωκράτης «δεν γνωρίζει τίποτα». Μέσα λοιπόν, από τις ερωτήσεις που απευθύνει στον Αγάθωνα, αναζητά την «εισαγωγή» του. Ο λόγος του, ξεκινά με την ανάμνηση μιας γυναίκας που είχε συναντήσει στο παρελθόν -της Διοτίμας, ιέρειας της Μαντινείας- και μεταφέρει στους συνδαιτυμόνες τα όσα του είχε πει για τον έρωτα αυτή η σοφή γυναίκα. Ο Πλάτων κορυφώνει ουσιαστικά το έργο του για τον έρωτα μέσα από την άποψη της Διοτίμας, δια στόματος Σωκράτη.
Μέσα από μια σειρά αλληγοριών, ο Σωκράτης αρχικά παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του έρωτα. Η μητέρα του Πενία είναι μια ζητιάνα, γι’ αυτό ο έρωτας είναι φτωχός, κακομοίρης, άστεγος, και απεριποίητος. Από τον πατέρα του, Πόρο που είναι γιος της Μήτιδας (αφθονία, ευφυΐα), ο έρωτας κληρονόμησε τον πόθο για το ωραίο και το καλό, την επιμονή, το θάρρος και την ανάγκη να γίνεται σοφότερος. Δεν πρόκειται για Θεό, ούτε για κάποιον απλό θνητό. Για τη Διοτίμα, ο έρωτας είναι δαίμονας-πνεύμα. Αυτός ο δαίμονας, βρίσκεται μεταξύ των θεών και των κοινών θνητών και εξασφαλίζει την επαφή των δυο κόσμων. Είναι ο διαμεσολαβητής. Είναι ο μοναδικός «φιλόσοφος» και βρίσκεται ανάμεσα στην άγνοια και τη σοφία.
Η περιγραφή του έρωτα, από τη Διοτίμα, θυμίζει στον Αλκιβιάδη τον ίδιο τον Σωκράτη. Ερωτευμένος, κυνηγός, τολμηρός, καλός ομιλητής, κυκλοφορεί ξυπόλητος με φθαρμένα ρούχα, ξέρει όμως να γοητεύει τις ψυχές. Επίσης, δεν γνωρίζει τίποτα, όπως και οι μωροί. Έχει όμως συνείδηση της μη-γνώσης του και αυτό τον κάνει να ξεχωρίζει από τους μωρούς. Για τον Πλάτωνα δεν υπάρχει διαβάθμιση για το καλό ή τη σοφία. Δεν μπορεί κάποιος να είναι περισσότερο καλός ή κάποιος άλλος λιγότερο σοφός. Ο «φιλόσοφος» όμως επιδέχεται διαβάθμιση. Δεν θα κατακτήσει ποτέ την απόλυτη σοφία, μπορεί όμως να την πλησιάσει.
Σε δεύτερη φάση, η Διοτίμα προχωρά στην χρησιμότητα του έρωτα. Τι είναι αυτό που ουσιαστικά επιθυμούν οι άνθρωποι; Το καλό, το ωραίο, την ευτυχία, τον πόθο; Με αυτήν την λογική θα πρέπει όλοι οι άνθρωποι να ονομάζονται εραστές, αφού ποθούν τα ίδια πράγματα. Η Διοτίμα μέσα από την φράση της: «τόκος εν καλώ, και κατά το σώμα και κατά την ψυχήν» (206b), μιλά για έναν «γενικό» έρωτα που στόχο έχει την αναπαραγωγή είτε σωματική, είτε πνευματική. Το ωραίο, σε κάθε περίπτωση, προσελκύει και δημιουργεί την επιθυμία για την αναπαραγωγή. Η σωματική επιθυμία που τρέφει ένας άντρας για μια όμορφη γυναίκα αποτελεί τον πόθο του για την πατρότητα. Μέσα από αυτήν την πατρότητα (ή μητρότητα αντίστοιχα), αποδεικνύεται η προσπάθεια του ανθρώπου να δώσει μια αιωνιότητα στο «είναι» του.
Ο άνθρωπος μέσα από την σωματική αναπαραγωγή μετέχει στην αθανασία. Γι’ αυτό το λόγο ο πόθος της αθανασίας συνυπάρχει με τον πόθο του καλού. Ο έρωτας, κατά την Διοτίμα είναι ένας γόνιμος δημιουργός του σώματος αλλά και της ψυχής. Κάποιοι αναζητούν την αθανασία μέσω της τεκνοποίησης κάποιοι άλλοι όμως, την αναζητούν μέσα από το κάλλος της διανόησης, του πνεύματος, της γνώσης και της μόρφωσης αλλά και της δικαιοσύνης.
Ο λόγος του Σωκράτη, και οι απόψεις της Διοτίμας μέσα από το Συμπόσιο, παρουσιάζουν με τον καλύτερο τρόπο την θεωρία των ιδεών. Ωστόσο, για τον Πλάτωνα γενικότερα, στην κορυφή όλων των Ιδεών βρίσκεται η Ιδέα του Αγαθού. Το Αγαθό, υποστηρίζει ο έλληνας φιλόσοφος, «είναι πέρα από το ον και είναι ανώτερό του σε αξία και δύναμη».
Στο Συμπόσιο ο Πλάτωνας επιχειρεί την εξίσωση του ωραίου με το Αγαθό. Η ερωτική μανία σε πρώτο στάδιο γοητεύεται από την εξωτερική εμφάνιση, στην πορεία όμως ανακαλύπτει το κάλλος της ψυχής.
Προς το τέλος του λόγου της η Διοτίμα, αφήνει τα όσα αφορούν την απλή ζωή των κοινών θνητών και προχωρά στα ανώτερα στρώματα, σε αυτούς που επιθυμούν να γνωρίσουν το απόλυτο κάλλος. Για την ιέρεια της Μαντινείας, υπάρχει μια κλίμακα, που από τα πρώτα κιόλας σκαλοπάτια διαμορφώνονται οι κανόνες συμπεριφοράς και ηθικής τάξης. Όποιος επιθυμεί το αιώνιο καλό, θα πρέπει από τα νεανικά του χρόνια να είναι ευαισθητοποιημένος απέναντι στην Ιδέα του ωραίου.
Να αναγνωρίζει το σωματικό κάλλος, να ξεχωρίζει όμως και να αναγνωρίζει και την ανωτερότητα του ψυχικού κάλλος. Να μάθει να ερωτεύεται τις ψυχές και όχι τα εξωτερικά χαρίσματα. Να μπορεί να διακρίνει το κάλλος των θεσμών, των αρχών και της επιστήμης. Μέσα από αυτήν την συνεχή αναζήτηση κάποια στιγμή στη διαδρομή του θα συναντήσει το απόλυτο, το αιώνιο, το σταθερό, το τέλειο κάλλος.
Φαίδρος και αθάνατος έρωτας
Ο έρως, λέει ο Σωκράτης στον Πλατωνικό «Φαίδρο», είναι η επιθυμία του ωραίου, το ωραίο όμως είναι επιθυμητό ακόμη και χωρίς τον έρωτα. Για να μπορέσουμε να διακρίνουμε τον έρωτα από την επιθυμία θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε, σύμφωνα με τον Σωκράτη, τις δυο επιθυμίες που έχουμε όλοι μέσα μας. Μια έμφυτη επιθυμία για τις ηδονές που οδηγεί τον άνθρωπο «επί ηδονάς και αρξάσης εν ημίν τη αρχή ύβρις επωνομάσθη», και μια επίκτητη επιθυμία για το καλύτερο που πορεύεται μέσα από τη λογική και ταυτίζεται με την σωφροσύνη.
Ο Σωκράτης μέσα από τον λόγο του, εκθέτει τα μειονεκτήματα του φλογερού εραστή. Ο έρωτας, δεν είναι μόνο η επιθυμία για το ωραίο, όπως παρουσιάζεται στο Συμπόσιο. Πρόκειται για έναν παράφορο έρωτα, μια «φυσική μανία».
Μπορεί ο έρωτας να είναι κακός; Αυτό το ερώτημα φαίνεται να προβληματίζει τον Σωκράτη. Η θεϊκή προέλευση του έρωτα, του προκαλεί ανησυχίες. Ο έλληνας φιλόσοφος σε καμία περίπτωση δεν θα ήθελε να φανεί υβριστής. Γι΄αυτό το λόγο προχωρά στον δεύτερο μέρος της ομιλίας του, προκειμένου να πλέξει το εγκώμιο το έρωτα. (Φαίδρος 237a-243e).
Για τον Λυσία, ο ερωτευμένος «μαίνεται», δεν έχει σώας τας φρένας, ενώ αυτός που δεν είναι ερωτευμένος διατηρεί την ψυχραιμία του. Για τον Σωκράτη όμως, υπάρχουν και «καλά» που αποκτώνται από την εμπνευσμένη μανία. Ακόμα και η παραφροσύνη του εραστή, σύμφωνα με τον Σωκράτη, έχει ουράνια έμπνευση και αποτελεί ευλογία. Ο έρωτας ωθεί τον εραστή μακριά από τα γήινα.
Ο Σωκράτης περιγράφει την «υπέροχη μανία» μέσα σε μια φράση: «Όταν τι των εκεί ομοίωμα ίδωσιν, εκπλήττονται και ουκέθ’ αυτών γίγνονται». Ο Σωκράτης παρομοιάζει την ψυχή με έναν ηνίοχο και δυο γρήγορα άλογα. Ο ηνίοχος-ανθρώπινη ψυχή πρέπει να κουμαντάρει δυο άλογα με αντίθετες ροπές. Το μαύρο-κακό άλογο αντιπροσωπεύει την επιθυμία της ψυχής να ενωθεί με το σώμα, την ύλη και τις αισθήσεις. Το άσπρο-καλό άλογο πειθαρχεί και φέρεται με σωφροσύνη. Όσο τα άλογα διαθέτουν τα φτερά τους, βρίσκονται στον ουρανό, και η ψυχή σε αυτή την φάση υπηρετεί το σύμπαν.
Ο έρωτας δημιουργεί τις συνθήκες που οδηγούν την ψυχή στην πραγματική γνώση, στην απόλυτη αλήθεια, στην πραγματική δικαιοσύνη. Η ερωτική επιθυμία, αν και είναι επιρρεπής στο σωματικό κάλλος, μπορεί μέσα από μια ευγενική ψυχή να αναγνωρίσει το ιδεώδες κάλλος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γεωργουλη Κ., Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, Εκδόσεις Ν. Παπαδήμας,
Αθήνα 2000.
Δοϊκος Π., Πλάτων, Φαίδρος, Εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2001.
Ράμφος Σ., Μεταφυσική του Κάλλους, Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα 2003.
Συκουτρή I., Πλάτωνος Συμπόσιον, Κείμενον, Μετάφρασις και Ερμηνεία,
Εκδόσεις Ι.Δ. Κολλάρου. Αθήνα 2004.
Chatelet F., Από τον Πλάτωνα ως τον Θωμά Ακινάτη, Τόμος Α’, Μτφρ. Κ.Παπαγιώργης, Εκδόσεις Γνώση. Αθήνα 1989.
Guthrie W.K.C., Οι Έλληνες Φιλόσοφοι, μτφρ. Αντ. Σακελλαρίου, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2004.
Hadot P., Τι είναι η Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, μτφρ. Α. Κλαμπατσέα, Εκδόσεις Ινδικτος, Αθήνα 2002.
Kenny A., Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Ιστορία της Δυτικής φιλοσοφίας, μτφρ. Δ. Ρισσάκη, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 2005.
Lesky Albin., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Α.Τσοπανάκη, Εκδόσεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2001.
Lindberg D., Οι απαρχές της Δυτικής Επιστήμης, μτφρ. Η. Μαρκολέφας, Εκδόσεις Ε.Μ.Π, Αθήνα 2003.
Losse J., Φιλοσοφία της Επιστήμης, μτφρ. Θ.Μ.Χρηστίδης, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993.
Russell B., Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας, Τόμος Α’, μτφρ. Αιμ.Χουρμουζιου, Εκδόσεις Ι. Δ. Αρσενίδης & Σια, Αθήνα.
Taylor A.E., Πλάτων, Ο άνθρωπος και το έργο του, μτφρ. Ι. Αρζόγλου, Εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ, Αθήνα 2003.
Vegetti M., Ιστορία της Αρχαίας Φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Δημητρακόπολος, Εκδόσεις Π. Τραυλός, Αθήνα 2002.
