«Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα», είναι ένα υποτιθέμενο «ρητό» του Καρλ Μαρξ *. «Αυτοί που δεν θυμούνται το παρελθόν είναι καταδικασμένοι να το επαναλάβουν» φέρεται να έχει πει ο φιλόσοφος George Santayana. Άλλοτε με έκπληξη, άλλοτε κυνικά, και άλλοτε με δασκαλίστικο ύφος, ο κόσμος συνηθίζει να καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η ιστορία επαναλαμβάνεται».
Η ιδέα της περιοδικότητας στην ιστορία δεν είναι καθόλου καινούρια. Την εισήγαγε ο φιλόσοφος Πολύβιος (Ελληνιστικοί χρόνοι, 2 αιώνας π.Χ) και έκτοτε απαντάται σποραδικά σε στοχαστές και ιστορικούς της Ρωμαϊκής περιόδου, καθώς και σε κάποιους μεταγενέστερους. Ωστόσο, όπως θα δούμε στη συνέχεια, η επανάληψη της ιστορίας είναι μάλλον σύγχρονος προβληματισμός ο οποίος δεν έχει και μεγάλη σχέση με παλαιότερους ιστορικούς ή φιλοσόφους.
Ο Πολύβιος υποστήριζε ότι η Ιστορία ακολουθεί έναν κύκλο πολιτικών εναλλαγών, μέσα στον οποίο τα πολιτεύματα αλλάζουν, χάνονται και επιστρέφουν, ακολουθώντας πορεία ανάλογη με την πορεία του φυσικού κόσμου. Επιπλέον, ο Πολύβιος θεωρούσε ότι όλα τα γεγονότα συγκλίνουν στην παγκόσμια κυριαρχία της Ρώμης.
Ο προγενέστερός του Θουκυδίδης, συμπεραίνει ότι εφόσον η φύση του ανθρώπου παραμένει ίδια, οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να αντιδρούν παρόμοια κάτω από παρόμοιες συνθήκες.
Ο Μακιαβέλι, ο οποίος έζησε την πρώιμη αναγέννηση, αναπτύσσει την ιδέα της κυκλικής κίνησης των πολιτικών πραγμάτων. Παρατηρούσε εναλλασσόμενες περιόδους τάξης και χάους στα ιταλικά κρατίδια της εποχής του, οι οποίες προκαλούνταν από ένα συγκεκριμένο και επαναλαμβανόμενο μοτίβο διοίκησης.
Ένας άλλος που υποστήριξε την περιοδικότητα και κατάφερε να δώσει πειστικές εξηγήσεις για αυτήν, ήταν ο Καρλ Μαρξ. Το κατάφερε εξετάζοντας τις σχέσεις παραγωγής στις κοινωνίες. Οι παραγωγικές δυνάμεις και οι αντινομίες των κοινωνιών είναι κατά τον Μαρξ, οι κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας (χωρίς να αγνοείται ο ρόλος του υποκειμένου). H περιοδικότητα, έρχεται πάντα με την εξέλιξη των πραγμάτων και όχι με τη στασιμότητα.
Βλέπουμε λοιπόν ότι οι «παλιοί» δεν μας λένε και πολλά επί του θέματος. Ναι μεν κάνουν λόγο για περιοδικότητα ή για κυκλική κίνηση της ιστορίας, αλλά όχι για επανάληψη γεγονότων. Η ιδέα της επανάληψης της ιστορίας έγινε δημοφιλής μάλλον τον 20ο αιώνα. Δεν είναι τυχαίο που συμπίπτει με τη διάδοση ενός κάπως αφύσικου τρόπος σκέψης, κατά τον οποίο τα συμπεράσματα όχι μόνο προηγούνται των δεδομένων, αλλά καθορίζουν ποια δεδομένα θα χρησιμοποιηθούν. Από τη στιγμή που το μυαλό εστιάζει σε δύο ιστορίες που φαίνεται να επαναλήφθηκαν, τα δεδομένα που υποστηρίζουν την ομοιότητα θα προτιμηθούν, από τα δεδομένα που είναι διαφορετικά. Η τάση αυτή είναι γνωστή ως «πλάνη της επιβεβαίωσης» (Confirmation Bias).
Αρκεί για παράδειγμα ένας πόλεμος μεταξύ δυο χωρών να έχει επαναληφθεί στο παρελθόν και αμέσως ορισμένοι σπεύδουν να συμπεράνουν ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Το παράξενο είναι ότι όσο αυξάνονται οι λεπτομέρειες, τόσο πιο εύκολο είναι να βρεθούν κοινά σημεία με το παρελθόν! Όση περισσότερη η πληροφορία, τόσο πιο εύκολο να υφανθεί ένα μπαράζ συμπτώσεων. Μνημειώδης είναι η υποτιθέμενη επανάληψη της ιστορίας με τις δολοφονίες των Αμερικανών προέδρων Κένεντι και Λίνκολν. Οι συνομωσιωλόγοι φτάνουν σε οργασμό με τις παρακάτω «διαβολικές συμπτώσεις», που «δεν μπορεί να είναι απλές συμπτώσεις»:
Ο Αβραάμ Λίνκολν εκλέχθηκε πρόεδρος των ΗΠΑ το 1860. Ο Τζον Κένεντι εκλέχθηκε πρόεδρος των ΗΠΑ το 1960.
Και οι δύο πρόεδροι δολοφονήθηκαν Παρασκευή.
Και οι δύο πρόεδροι πυροβολήθηκαν στο κεφάλι.
Και των δύο οι σύζυγοι ήταν παρούσες.
Και των δύο οι γραμματείς τούς είχαν προειδοποιήσει να μην πάνε εκεί όπου δολοφονήθηκαν (στο θέατρο και στο Ντάλας αντίστοιχα).
Η γραμματέας του Λίνκολν ονομαζόταν Κένεντι.
Η γραμματέας του Κένεντι ονομαζόταν Λίνκολν.
Και οι δύο δολοφονήθηκαν από Νότιους.
Και τους δύο διαδέχθηκαν στην προεδρία Νότιοι με το όνομα Τζόνσον.
Ο Άντριου Τζόνσον, που διαδέχθηκε τον Λίνκολν, γεννήθηκε το 1808. Ο Λίντον Τζόνσον, που διαδέχθηκε τον Κένεντι, γεννήθηκε το 1908.
Ο Τζον Ουάιλκς Μπουθ, που δολοφόνησε τον Λίνκολν, γεννήθηκε το 1839. Ο Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ, που δολοφόνησε τον Κένεντι, γεννήθηκε το 1939.
Ο Μπουθ έφυγε από το θέατρο και πιάστηκε σε μια αποθήκη. Ο Όσβαλντ έφυγε από μια αποθήκη και πιάστηκε σε ένα θέατρο.
Ο Μπουθ και ο Οσβαλντ δολοφονήθηκαν πριν από τις δίκες τους.
Αμφιβάλλω αν μέχρι στιγμής έχει διατυπωθεί μια θεωρία που να έχει καταφέρει να υποστηρίξει την εν λόγω θέση. Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι αυτοί που λένε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται (συχνά είναι δημοσιογράφοι ή πολιτικοί) δεν μπορούν να κάνουν την παραμικρή πρόβλεψη για το πότε πρόκειται να επαναληφθεί η ιστορία, έστω και στο περίπου. Κατά άλλη μια διαβολική σύμπτωση, η επισήμανση των γεγονότων που εμφανίζουν καραμπινάτες ομοιότητες, γίνεται πάντα…αφότου συμβούν!
*H φράση «Η ιστορία επαναλαμβάνεται την πρώτη φορά σαν τραγωδία και τη δεύτερη σαν φάρσα» εκτός του ότι έχει υποστεί παραφθορά, είναι ειδικό σχόλιο πάνω στην περίπτωση του πραξικοπήματος του Ναπολέοντα του Γ’, ανιψιού του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Η απόδοση της φράσης είναι: «Ο Χέγκελ λέει κάπου ότι όλα τα γεγονότα και οι προσωπικότητες της ιστορίας εμφανίζονται ξανά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ξέχασε να προσθέσει: την πρώτη φορά ως τραγωδία, τη δεύτερη ως φάρσα». Περαν αυτού του σχολίου, ουδέποτε (για να μην μη πω ουδεπόποτε) αναπτύχθηκε κάτι αντίστοιχο σαν θέση, ή σαν γενικό ιστορικό συμπέρασμα.
