Κατερίνα Κοφφινά
Η ιδεολογία του Διαφωτισμού άσκησε σημαντική επίδραση στην αρχιτεκτονική κατά το δεύτερο μισό του 18ου και το πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Οι θεωρητικές αρχές του Διαφωτισμού επηρέασαν την κοινωνία και την πολιτική της εποχής. Ο νεοκλασικισμός επικράτησε από το δεύτερο μισό του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα στην Ευρώπη. H Aμερική δεν έμεινε αμέτοχη στην αρχιτεκτονική επιρροή του νεοκλασικισμού, μία σειρά από κτήρια με αντιπροσωπευτικό δείγμα την κατοικία του προέδρου Τόμας Τζέφερσον μας δείχνει ότι ο νεοκλασικισμός είχε περάσει τα σύνορα της Ευρώπης.
ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ – ΚΟΙΝΩΝΙΑ – ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Τον 18ο αιώνα το επιστημονικό πνεύμα επιβλήθηκε οριστικά στην Ευρώπη με πρωτεργάτη τον Νεύτωνα. Οι επιστημονικές πρόοδοι που πραγματοποιήθηκαν εδραίωσαν την πίστη στην ανθρώπινη λογική και τις δυνατότητές της. Η πίστη αυτή εφαρμόστηκε στην κοινωνία, την πολιτική, τη θρησκεία και κατέληξε στο φιλοσοφικό κίνημα του Διαφωτισμού. Το έθνος αμφισβητήθηκε προς όφελος ενός παγκόσμιου ευρωπαϊκού κοσμοπολιτισμού, το οποίο τόνιζε την πίστη στον οικονομικό φιλελευθερισμό. Στο πολιτικό πεδίο οι φιλόσοφοι αμφισβήτησαν τις απολυταρχικές αντιλήψεις, πρέσβευσαν την ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, ανεξάρτητα από διαφορές γλώσσας, φυλής ή θρησκείας. Η Γαλλική Επανάσταση γεννήθηκε από τις ιδέες του Διαφωτισμού, πραγματοποιήθηκε η κατάρρευση του δεσποτισμού και η κατάργηση των προνομίων ως εξαγγελία μιας νέας εποχής στην ιστορία της ανθρωπότητας. Το κείμενο της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ατόμου και του Πολίτη (1789) αναδιατύπωσε τις αρχές της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού. Παράλληλα άσκησε τεράστια επίδραση στην εξέλιξη της νεότερης Ευρώπης. Το άρθρο 2 προσδιόριζε τη διαφύλαξη των φυσικών δικαιωμάτων του ατόμου, τα οποία ήταν η ελευθερία, η ιδιοκτησία, η ασφάλεια και η αντίσταση στην καταπίεση. Το άρθρο 3 της Διακήρυξης εξήγγειλε την κυριαρχία του έθνους και όχι του μονάρχη. Το άρθρο 6 προσδιόριζε το νόμο ως «έκφραση της γενικής βούλησης» σύμφωνα με τη ρήση του Ρουσσώ. Η ατομική ελευθερία, η ελευθερία λόγου και η θρησκευτική ελευθερία εμφανίστηκαν ως θεμελιώδεις αξίες της νέας κοινωνίας Η διάλυση του Παλαιού Καθεστώτος άνοιξε το δρόμο σε μία κοινωνία όπου κύριος έγινε το άτομο, καθιερώθηκε μεν η νομοθετική όμως διόλου κοινωνική ισότητα. Όλοι οι άνθρωποι θα έπρεπε να είναι ίσοι απέναντι στο νόμο. Εγκαθιδρύθηκε μία συνταγματική μοναρχία με διαχωρισμένες τις εξουσίες.
Παράλληλα διατυπώθηκε για πρώτη φορά η ιδέα ενός «ευρωπαϊκού έθνους» . Το 1795 ο Πρώσος φιλόσοφος Ιμάνουελ Καντ πρότεινε ένα σχέδιο συνομόσπονδης ένωσης της Ευρώπης. Στη Γαλλία οι φιλοσοφικές ζυμώσεις έφτασαν στο αποκορύφωμά τους και πολλοί διανοούμενοι της εποχής διατύπωσαν νέες θεωρίες. Ο Βολταίρος καταδίκασε το θρησκευτικό φανατισμό και πρόβαλλε τις αξίες του φιλελευθερισμού. Ο Βαρώνος του Μοντεσκιέ αμφισβήτησε τη βασιλική απολυταρχία, τους γαλλικούς θεσμούς, τα ήθη και τη θρησκευτική αδιαλλαξία Ο Ρουσσώ διατύπωσε μία επαναστατική θεωρία με το «κοινωνικό συμβόλαιο». Η πολιτική εξουσία θα πρέπει να θεμελιώνεται από το λαό με ένα ανακλητό συμβόλαιο με τον ηγεμόνα. Η κοινωνία με τους θεσμούς και τις αξίες της καταγγέλθηκε μέσα από το έργο του Ντιντερό «Εγκυκλοπαίδεια».
Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης εξαπλώθηκαν και επηρέασαν την Ευρώπη κατά την ναπολεόντεια περίοδο αλλά και αργότερα μετά την πτώση του Ναπολέοντα. Οι εθνικοαπελευθερωτικές, αστικές και εργατικές επαναστάσεις που έλαβαν χώρα σε πολλές χώρες της Ευρώπης κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα (1820,1830,1848) είχαν τη βάση τους στις επαναστατικές γαλλικές ιδέες. Ο Ναπολέοντας εξόριστος στα απομνημονεύματά του της Αγίας Ελένης βεβαίωνε ότι είχε την πρόθεση να κάνει την Ευρώπη μία πολιτική οντότητα. Όπως δήλωνε αν του είχε δοθεί η δυνατότητα, η Ευρώπη θα αποτελούσε σύντομα ένα λαό και καθένας, ταξιδεύοντας παντού, θα βρισκόταν κάθε φορά στην κοινή πατρίδα του.
Ο ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Η κοσμοθεωρία του Διαφωτισμού κατά τον 18ο αιώνα ήταν βασισμένη στην πρόοδο της επιστήμης και της οικονομίας. Απλώθηκε σε όλη την Ευρώπη και είχε σαν αρχή τον ορθολογισμό και την αρμονική συνύπαρξη με τη Φύση. Η Φύση αυτή όμως θα έπρεπε να είναι καταξιωμένη από το Λόγο. Για να μπορέσει να ολοκληρωθεί η ανθρωπότητα σύμφωνα με το Διαφωτισμό θα έπρεπε να στραφεί στο παρελθόν και να μελετήσει την Αρχαιότητα. Η βάση της νεοκλασικής θεωρίας στις καλές τέχνες ήταν ο Λόγος και ο ρόλος ο οποίος επιτελούσε. Στις Ομιλίες περί Τέχνης που έγιναν στην Αγγλική Βασιλική Ακαδημία από το 1769 ως το 1790 τονίστηκε ότι ο Λόγος πρέπει σε τελευταία ανάλυση να διέπει τα πάντα. Η ομορφιά στην τέχνη είναι μία ιδέα την οποία καλείται ο καλλιτέχνης να αποκαλύψει.
Στο δεύτερο μισό του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, η μεγάλη άνθηση της γερμανικής σκέψης, με τον ιδεαλισμό, είχε βαθιά επίδραση στις αισθητικές θεωρίες και την ιστορία τους. Για τον Χέγκελ η Τέχνη μαζί με τη Θρησκεία και τη Φιλοσοφία ανακηρύσσεται ως ένας από τους τρόπους πρόσληψης του Απόλυτου, μία απο τις τρεις αυτοαποκαλύψεις της Απόλυτης Ιδέας. Στην τέχνη, λέει, το Πνεύμα συλλαμβάνεται στην αμεσότητά του. Ο Σίλλερ για παράδειγμα αναφέρει στην εικοστή έβδομη επιστολή του για την αισθητική ότι μόνο η καλαισθησία φέρνει την αρμονία στην κοινωνία επειδή εγκαθιδρύει την αρμονία στο άτομο. Η αντίληψη του Ωραίου ολοκληρώνει τον άνθρωπο διότι ενοποιεί την αισθησιακή και τη διανοητική φύση του. Από τον 19ο αιώνα το πνευματικό κίνημα του Ρομαντισμού κυριαρχεί και εισάγει την αισθητική του συναισθήματος. Στην κλασική τέχνη η Ιδέα και το μέσο βρίσκονται σε τέλεια ισορροπία, στην ρομαντική τέχνη όμως η πνευματοποίηση είναι πλήρης επειδή η Ιδέα υπερισχύει του μέσου.
Στην αρχιτεκτονική, σε πολεοδομικό επίπεδο, η ιστορία των ευρωπαϊκών οικισμών καταδεικνύει τη σταθερή και συνεχή ενασχόληση με τη μορφή της πόλης από την Αναγέννηση και μετά. Ο Αlberti έδωσε έμφαση στην ακτινωτή διάταξη των δρόμων και την ομοιομορφία των κατασκευών και κατά κάποιο τρόπο προφήτεψε την κλασικιστική πολεοδομία. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι πρώτον η σύνδεση των οργανικών τμημάτων της πόλης και η αναφορά τους σε ένα κέντρο. Δεύτερον, η μνημειακή προοπτική με την ανάδειξη ενός κτίσματος στο σημείο φυγής του άξονα και τρίτον ο προκαθορισμένος σχεδιασμός για την επίτευξη ομοιογένειας. Στην κλασικιστική πολεοδομία διατηρήθηκαν οι παραπάνω αρχές παρόλες τις μορφολογικές αλλαγές που υπήρξαν κατά τη μετάβαση από την Αναγέννηση στο Μπαρόκ.
Το Μπαρόκ λειτούργησε σαν ένα είδος διπλής τομής, αντιπαρέβαλε κήπους ορθολογικά διαταγμένους με όψεις κτιρίων διακοσμημένες με φυτικά μοτίβα. Το βασίλειο της φύσης και του ανθρώπου ενώ ξεχώριζε, είχε ανταλλάξει όμως τα χαρακτηριστικά του και είχε διεισδύσει το ένα μέσα στο άλλο, προς χάρη της διακόσμησης. Η αλληλεπίδραση φύσης και ανθρώπου της εποχής του Μπαρόκ αρχίζει να αντικαθίσταται από ένα διαχωρισμό, ο οποίος επιβάλλει μία απόσταση μεταξύ τους. Η αρχιτεκτονική του Νεοκλασικισμού πήγασε από τη ραγδαία ανάπτυξη της ικανότητας του ανθρώπου να ελέγχει τη φύση και το νέο πολιτιστικό σχηματισμό της ανερχόμενης αστικής τάξης. Η αρχιτεκτονική γλώσσα είχε ως κίνητρο όχι την αντιγραφή των αρχαίων αλλά την ουσία των αρχών που χαρακτήριζαν τα έργα τους. Οι αρχές αυτές είχαν ως βάση τους τη συμμετρία και την αναλογία. Τα κτίρια διακρίνονταν για τους καθαρούς όγκους τους, τη διακόσμηση με στοιχεία των κλασικών ναών όπως κίονες, αετώματα και άλλες λεπτομέρειες.
Τα χαρακτηριστικά του κλασικισμού είχαν δύο πλευρές από τη μία τη λειτουργικότητα, τη μονοχρωμία, την έμφαση στην κατασκευή και τον απρόσωπο χαρακτήρα και από την άλλη τη μεγαλομανία, τις γιγάντιες διαστάσεις, τη μονολιθικότητα η οποία εκφράστηκε από τη φασιστική αυτοκρατορική αρχιτεκτονική από το Ναπολέοντα μέχρι το Χίτλερ. Το γερμανικό αστικό αυτοκρατορικό στυλ Κulturnation και το γαλλικό Style empire, έκανε χρήση αρχαίων ελληνικών, ρωμαϊκών και αιγυπτιακών μοτίβων στα εσωτερικά των θεάτρων, παράλληλα βαριά ρωμαϊκά στοιχεία κοσμούσαν την πρωτεύουσα. Τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα η έμφαση μετατέθηκε από τον τέλειο μηχανισμό του κόσμου, στη φυσικότητα ενός ζωντανού φυτού και την αναζήτηση νέων προτύπων πέραν του ελληνορωμαϊκού. Αυτή η ρομαντική διάθεση αγκάλιαζε κάθε τι το εξωτικό, από το μεσαίωνα μέχρι το λαϊκό πολιτισμό και τις πρωτόγονες φυλές. Στα μέσα του 19ου αιώνα ο νεοκλασικισμός χωρίστηκε σε δύο τάσεις, τον δομικό και τον ρομαντικό κλασικισμό που όμως ήταν στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους.
Το γαλλικό Πάνθεον σχεδιάστηκε με βάση την ορθολογιστική κατασκευή. Ο αρχιτέκτονας του έργου Ζ.Ζ. Σουφλό είχε επηρεαστεί από την ιταλική αρχιτεκτονική. Το έργο ξεκίνησε το 1758 και ολοκληρώθηκε έπειτα από αρκετές δυσκολίες το 1790 (μετά το θάνατο του Σουφλό) από τον μαθητή του Ροντλέ Η κάτοψη του κτηρίου είναι ένας σταυρός με τέσσερις ίσες κεραίες. Το μήκος του κτιρίου είναι 110 μέτρα, το πλάτος 84 μέτρα και το ύψος του 83 μέτρα. Το εσωτερικό του είναι πολύ εντυπωσιακό, αποτελείται από κορινθιακούς κίονες, μεγάλες αψίδες και τρούλους. Το κορινθιακό πρόστυλο και ο τρούλος που υψώνεται στο σημείο τομής των κεραιών του σταυρού δείχνουν την επιρροή από την ιταλική αρχιτεκτονική. Το αέτωμα του κτηρίου αποτελείται από διακοσμητικές παραστάσεις στα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών ναών. Το Πάνθεον αρχικά ήταν μία εκκλησία αφιερωμένη στην στην Γενεβιέβη, σήμερα φιλοξενεί στην κρύπτη του τους τάφους Γάλλων επιφανών πολιτών.
Η Πύλη του Βραδεμβούργου στη Γερμανία είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα του αυτοκρατορικού στυλ της περιόδου του Φρειδερίκου Β΄. Το έργο αυτό ξεκίνησε το 1789 και ολοκληρώθηκε το 1793 στη δυτική είσοδο του Βερολίνου από τον K.G. Langhans. Η Πύλη αποτελεί μία θριαμβική είσοδο στην πόλη και συγχρόνως ένα σύμβολο ειρήνης. Το κτήριο αποτελείται από δώδεκα κίονες ελληνικού δωρικού ρυθμού, έξι από τη μία πλευρά της εισόδου της Πύλης και έξι από την άλλη. Αυτό επιτρέπει τη δημιουργία πέντε διόδων προς την πόλη, οι πολίτες όμως επιτρεπόταν να χρησιμοποιούν μόνο τις δύο εξωτερικές. Επάνω στην Πύλη στο κέντρο βρίσκεται το γλυπτό Quadriga, η Θεά της Ειρήνης που οδηγεί άμαξα τεσσάρων αλόγων. Το κτήριο έχει ύψος 26 μέτρα, πλάτος 65 μέτρα και βάθος 11 μέτρα. Το σχέδιο της Πύλης είναι βασισμένο στα Προπύλαια της Ακρόπολης με προσθήκη και νέων στοιχείων όπως η βάση των κιόνων. Το έργο αυτό πήρε το όνομα Spreeathen το 1930, ή αλλιώς η Αθήνα στο ποτάμι Spree του Βερολίνου.
Στην Αγγλία κατά τον 18ο αιώνα ανακαλύφθηκαν πάλι οι ναοί της Αθήνας του Περικλή από τα χαρακτικά που έκαναν γεμάτοι ζήλο περιηγητές. Οι αρχιτέκτονες άρχισαν να ψάχνουν για το σωστό ρυθμό. Έτσι η «Ελληνική Αναβίωση» μεσουράνησε στην εποχή της Αντιβασιλείας (1810-1820) και αντιπαρατάχθηκε στη μέχρι τότε «Γοτθική Αναβίωση» του Ουώλποουλ. Τότε λοιπόν άνθησαν στην Αγγλία τα θέρετρα με τις ιαματικές πηγές και τα σπίτια είχαν ως πρότυπο τους διάφορους αρχαιοελληνικούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς. Στις λουτροπόλεις συναντούσε κανείς επαύλεις δωρικού ή ιωνικού ρυθμού. Η σύλληψη της αρχιτεκτονικής αυτής με την εφαρμογή αυστηρών και απλών κανόνων, άρεσε στους οπαδούς του Λόγου που η δύναμη τους εξακολουθούσε να μεγαλώνει σε πολλές χώρες.
Ο τρίτος πρόεδρος και θεμελιωτής των Ηνωμένων πολιτειών Τόμας Τζέφερσον (1743-1826) έχτισε την κατοικία του, το Μοντιτσέλλο (1796-1806) στη Βιρτζίνια σε ένα νεοκλασικό διαυγές ύφος. Το περιστύλιο της εισόδου είναι δωρικού ρυθμού και το αέτωμα αποτελείται από λιτές διακοσμητικές παραστάσεις οι οποίες συνεχίζονται και περιμετρικά του κτηρίου δίνοντας μία εικόνα αρμονίας και ομορφιάς. Οι φόρμες οι γραμμές και οι όγκοι του κτηρίου έχουν μία απλότητα και μία καθαρότητα η οποία είναι ενδεικτική του νεοκλασικού ύφους. Η Ουάσινγκτον και τα δημόσια κτήριά της σχεδιάστηκαν με βάση το ρυθμό της Ελληνικής Αναβίωσης. Είχαν όλα ως πρότυπο τους αρχαίους ελληνικούς ναούς. Η χρήση κιόνων, αετωμάτων και διακοσμητικών παραστάσεων είχε ως στόχο την επίτευξη της αρμονίας και της υψηλής αισθητικής. Το πνεύμα του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και οι αρχές του είχαν ξεπεράσει τα σύνορα της ευρωπαϊκής ηπείρου.
Στην ηπειρωτική Ευρώπη, ο γερμανικός νεοκλασικισμός εξέφρασε την έξαρση και την θεμελίωση της εθνικιστικής συνείδησης, τα γερμανικά κτήρια επιδεικνύουν μία μεγαλύτερη αυστηρότητα και στιβαρότητα. Αντιθέτως τα γαλλικά νεοκλασικά κτήρια φαίνεται πως στέκονται πιο ανάλαφρα στο χώρο και δεν χαρακτηρίζονται από μεγάλη αυστηρότητα. Χρησιμοποιούν την αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική σε διάφορες παραλλαγές, πολλές φορές σαν μία εξέλιξη του Μπαρόκ.
Η δημιουργία ενός κόσμου μεγαλειώδους σύμφωνα με τα κλασικά ιδεώδη ήταν ο στόχος του αρχιτεκτονικού κινήματος του Νεοκλασικισμού που επικράτησε στην Ευρώπη από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Η ελληνική και ρωμαϊκή αρχιτεκτονική αποτέλεσε το αισθητικό πρότυπο για την επίτευξη του ιδανικού. Η επιδίωξη της ομορφιάς και της αρμονίας που πήγαζε από τη φύση με τη χρήση της λογικής για την έκφραση καθολικών αξιών και ηθικών αρχών ήταν το ζητούμενο. Ο Νεοκλασικισμός κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα αποδεσμεύτηκε από τους ακαδημαϊκούς κανόνες και οδηγήθηκε στην αναζήτηση νέων προτύπων και εκφράσεων. Αναγνωρίστηκε η ιστορική σημασία διάφορων αρχιτεκτονικών τεχνοτροπιών άλλων εποχών και με αυτόν τον τρόπο εξελίχθηκε η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Δ. Φιλιππίδης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984.
2) K. Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1987.
3) M. C. Beardsley, Ιστορία των Αισθητικών Θεωριών, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1989.
5) S. Berstein, P. Milza, Iστορία της Ευρώπης, τόμος α, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.
6) http://brandenburg-gate.area51.ipupdater.com/
7) htpp://www.paris.org/Monuments/Pantheon/
8) htpp://www.monticello
9) Ε.Η Gombrich, Το Χρονικό της Τέχνης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994.
