Γράφει ο Κώστας Μπαγιώτας
Αραβική εξέγερση
Η επαρχία της Χετζάζης περιελάμβανε τις δύο ιερότερες πόλεις των Μουσουλμάνων, τη Μέκκα και τη Μεδίνα. Στη Μέκκα, γενέτειρα του προφήτη Μωάμεθ, ενέδρευε και ο Σαρίφ, ένα αξίωμα θρησκευτικής και κατ επέκταση πολιτικής φύσεως , που κατείχαν μόνο οι απόγονοι του προφήτη. Η Χετζάζη ,κατά κάποιο τρόπο, απολάμβανε ένα βαθμό αυτονομίας. Είναι γνωστό πως η Οθωμανική Αυτοκρατορία, στα πλαίσια της πολιτικής της, επικαλέστηκε το θρησκευτικό φρόνημα των απανταχού μουσουλμάνων, κηρύσσοντας τζιχάντ κατά της Αντάντ ,το 1914. Όπως υποστηρίζεται, μεγάλος υποστηρικτής –μάλλον ηθικός αυτουργός- ήταν ένας Γερμανός, ο Von Oppenheim .
Παρά τη δημαγωγική συμπεριφορά της Οθωμανικής ηγεσίας, δεν ήταν όλοι οι Μουσουλμάνοι ευχαριστημένοι. Προηγουμένως οι Νεότουρκοι εξύψωσαν τον Τουρκικό εθνικισμό και παράλληλα, άθελα τους, τον Αραβικό. Πολλοί άραβες άρχισαν να οργανώνονται με σκοπό την αυτονόμηση και την ισονομία σε διάφορες ομάδες, όπως η Αλ Φατάτ που ιδρύθηκε στο Παρίσι πριν τον Α’ΠΠ. Και ο Σαρίφ Χουσεΐν δεν τα πήγαινε καλά με τους Νεότουρκους και τη συγκεντρωτική τους πολιτική. Η σχέση του με την πύλη επιδεινώθηκε όταν ο Βεχήπ πασάς, αδερφός του γνωστού από τους Βαλκανικούς Εσάτ, τοποθετήθηκε ως στρατιωτικός και πολιτικός διοικητής της Χετζάζης, τον Ιανουάριο του 1914.Στην Αραβική χερσόνησο είχαν στραμμένα τα βλέμματα τους οι Βρετανοί και οι Γερμανοί, λόγω του πετρελαίου που είχε βρεθεί. Οι Βρετανοί είχαν προσεταιριστεί ορισμένους ηγεμόνες του κόλπου όπως αυτόν του Κουβέιτ και έτσι, ο υιός του Σαρίφ, Αμπντουλάχ, φρόντισε να έρθει σε επαφή με τους Βρετανούς ώστε να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις τους, σε ενδεχόμενη ρήξη Μέκκας –Κωνσταντινούπολης. Αν και έλαβε αρνητική απάντηση λίγους μήνες πριν την έναρξη του πολέμου, μια πρώιμη εξέγερση ξέσπασε μόλις το 1915. Η πρώτη αναταραχή έγινε στην πόλη Αν Νατζάφ, ιερή για τους Σιίτες Μουσουλμάνους της Μεσοποταμίας, καθώς σε αυτή υπήρχαν πολλοί λιποτάκτες οι οποίοι πυρπόλησαν κυβερνητικά κτίρια και διέκοψαν τις επικοινωνίες. Κάτι ανάλογο συνέβη στην πόλη Karbala, με τους Οθωμανούς να παραδίνουν μεγάλο βαθμό αυτονομίας. Αυτή η εξέγερση δεν φαίνεται να σχετιζόταν με τη Χασεμίτικη που θα ακολουθούσε, ωστόσο έδειχνε το βαθμό τρωτότητας των Οθωμανών.
Σχετικά με τον Εμίρη Χουσεΐν, βρέθηκαν στοιχεία που αποδείκνυαν ότι οι Νεότουρκοι σκόπευαν να τον ανατρέψουν. Αυτό που είχε επιδεινώσει τη θέση του ήταν η στάση του κατά την εκστρατεία στο Σουέζ. Όταν ο Τζεμάλ ανέλαβε την 4η στρατιά, του ζήτησε να συνεισφέρει με βεδουίνους και αυτός, παρά το γεγονός ότι υποσχέθηκε να στείλει έναν από τους υιούς του επικεφαλής μια δύναμης, δεν φαίνεται να το έπραξε.
Η στάση του Εμίρη σε συνδυασμό με τα κατασχεθέντα Γαλλικά προξενικά έγγραφα , που έφεραν στο φως διάφορες συνομιλίες Αράβων εθνικιστών, οδήγησαν σε σκλήρυνση της στάσης του Τζεμάλ. Συνελήφθησαν αρκετοί και άλλοι εκτοπίστηκαν. Οι Χασεμίτες προσπάθησαν να τους απελευθερώσουν και να διεκδικήσουν περισσότερη διοικητική ανεξαρτησία. Έτσι, δήλωσαν πως θα παραμείνουν στη νομιμότητα προσφέροντας δυνάμεις σε μια δεύτερη επιχείρηση στο Σουέζ, ενώ λίγες μέρες μετά, ο Σαρίφ ήρθε σε επαφή με τον Βρετανό McMahon.
Η αντεπίθεση του τίγρη
Λίγο πριν την έναρξη της Χασεμίτικης εξέγερσης εστάλη από τους Οθωμανούς μια ισχυρή δύναμη στη Μεδίνα, υπό τον πιστό Fahreddin –Φαχρεντίν. Ο «Φαχρι» είχε γεννηθεί στη σημερινή Βουλγαρία και ήταν διοικητής του ΧΙΙ Σώματος στρατού/4η στρατιά .Η εκστρατευτική δύναμη της Χετζάζης «Hicaz Kuvve-i Seferiyyesi», που ανέλαβε, διέθετε ένα Σύνταγμα Ιππικού, ένα Καμηλιέρηδων, τρεις πυρ/χίες και μονάδες λογιστικής και υγειονομικής υποστήριξης. Μαζί με άλλες μονάδες στη Μεδίνα, όπως η νεοσυσταθείσα 58η ΜΠ και οι μονάδες του κυβερνήτη Basri, έφτανε συνολικά τις 12-14.000 άνδρες περίπου. Η στρατηγική σημασία της Μεδίνα έγκειτο στο ότι ήταν τερματικός σταθμός της σιδηροδρομικής γραμμής που οδηγούσε στη Δαμασκό.Τον Ιούνιο ξεκίνησαν οι επιχειρήσεις στα πέριξ της Μέκκα. Ο κυβερνήτης της πόλης Ghalib, βρίσκονταν με μια σημαντική δύναμη στα υψίπεδα Ταΐφ, 95 χλμ ανατολικά της ιερής πόλης. Σε αυτή είχε αφήσει μια φρουρά περίπου 1.500 ανδρών, με αποτέλεσμα να πέσει σε λιγότερο από ένα μήνα.
Πολύ σημαντική πόλη που κατελήφθη ήταν η παραθαλάσσια Jeddah, μέσω της οποίας οι Βρετανοί απέστειλαν πυροβολικό με Αιγυπτιακά πληρώματα. Οι Βρετανοί βοήθησαν τους 4.000 Βεδουίνους με αεροπορία και βομβαρδισμούς από θαλάσσης. Έως τα τέλη Σεπτεμβρίου οι Χασεμίτες είχαν καταλάβει τις πόλεις Μέκκα, Ταΐφ και τα λιμάνια των Jeddah, Yanbu, Rabigh καθώς και 6.000 αιχμαλώτους. Σε αυτές τις πρώτες επιτυχίες, πάντως, βοήθησε και το Βρετανικό Ναυτικό ,αφού το HMS «Ben my Three» μπορούσε να υποστηρίξει αεροπλάνα.
Η Μεδίνα, όμως, ήταν πιο περίπλοκη υπόθεση. Οι υιοί Αλή και Faisal, άλλωστε, είχαν ξεκινήσει την εξέγερση νωρίτερα στην περιοχή. Στις 8 Ιούνη επιτέθηκαν στον σταθμό Muhit, βόρεια της πόλης, αλλά ο Fakhri αποσόβησε τον κίνδυνο. Ίσως επιδίωκαν να κρατήσουν την κύρια δύναμη της Χετζάζης απασχολημένη, όσο ο πατέρας τους καταλάμβανε τη Μέκκα και τις γύρω περιοχές.
Ο Φαχρι ήταν αποφασισμένος να ανακαταλάβει τη Μέκκα. Οι επιλογές διαδρομής προς την ιερή πόλη ήταν δύο, μέσω της άνυδρης και λιγότερο ευνοϊκής ενδοχώρας ή παραθαλάσσια. Λόγω της στρατηγικής κατάστασης, οι οδεύσεις προς το Yanbu κατελήφθησαν από Χασεμίτες. Πάρα ταύτα, οι Άραβες βρίσκονταν σε δυσμενή θέση και οι σύμμαχοι εξέταζαν την αποστολή δικών τους στρατευμάτων. Ο Βρετανός αρχηγός του επιτελείου υποστήριξε πως χρειάζονται 15.000 στρατιώτες. Υπήρχε, όμως, η άποψη, πως «άπιστα» στρατεύματα ίσως ευτέλιζαν την προσπάθεια στα μάτια των Αράβων. Κάτι τέτοιο υποστήριξε και ο Λόρενς, το φθινόπωρο του 1916 και έτσι αποφασίστηκε να σταλούν λίγοι στρατιώτες, κυρίως μουσουλμάνοι. Επομένως, οι Γάλλοι έστειλαν μια δύναμη ενισχυμένου τάγματος στη μέση ανατολή, υπό τον Bremond. Ένα παρόμοιο απόσπασμα φαίνεται να στείλανε και οι Βρετανοί, κυρίως Αιγυπτίων, υπό τον Cyril Wilson.Τον Δεκέμβρη τα πράγματα είχαν δυσκολέψει πολύ για τους Άραβες, το Yanbu βρίσκονταν υπό Οθωμανική πίεση. Ο Φαχρι ξεκίνησε από τη Μεδίνα με μια δύναμη τριών ταξιαρχιών. Στην περιοχή Safra, δυνάμεις βεδουίνων ανατράπηκαν και οι Οθωμανικές δυνάμεις άνοιξαν δρόμο προς το Nakhl Mubarak, μέσω ορεινών διαβάσεων. Ο υιός του Faisal, Zeid, τάχθηκε στην περιοχή Hamra ενώ ο πατέρας του εγκατέστησε το στρατόπεδο του ανατολικά του Yanbu, στο Nakhl Mubarak ,ως επικεφαλής 5.000 ανδρών. Λίγες ημέρες μετά, τρία τάγματα συνεπικουρούμενα από πεδινό πυροβολικό, επιτέθηκαν στον Faisal και του προξένησαν πολλές απώλειες. Για την ακρίβεια, πολλοί βεδουίνοι διασκορπίστηκαν και το Αιγυπτιακό πυροβολικό ανέλαβε το βάρος της ανάσχεσης του Φαχρι, παρά τη σταδιακή υποχώρηση στο Yanbu, για μια τελική μάχη.
Στην πόλη, ωστόσο, υπήρχαν μόνο 1.500 άραβες και τα πάντα φαίνονταν να έχουν κριθεί ,την ώρα που το Βασιλικό Ναυτικό έκανε αισθητή την παρουσία του. Συγκεκριμένα, 5 πλοία υπό τον William Boyle υποστήριξαν με πυρά τη σημαντική πόλη, καθώς και αεροπλάνα. (1) Ο Φαχρι είχε στραφεί και νοτιότερα προς το Rabigh, που κατείχε ο έτερος υιός του Σαρίφ, ο Αλή. Είναι σαφές πως ο Faisal ήταν καταδικασμένος, εφόσον ο Φαχρι ήλεγχε όλες τις διαβάσεις. Εκτός της καθοριστικής συμβολής των Βρετανών, η υπερεπέκταση των γραμμών, καθώς και επιθέσεις άτακτων στα μετόπισθεν των Οθωμανών φαίνεται να κινητοποίησαν τους τελευταίους, ως προς την αναστολή της επίθεσης.
Η Μεδίνα πολιορκείται
Οι επιχειρήσεις του Δεκέμβρη ήταν η καλύτερη ευκαιρία που είχαν οι Οθωμανοί να πνίξουν την Αραβική ανταρσία, εν τη γενέσει . Το 1917 οι Βρετανοί είχαν περάσει στην αντεπίθεση στο μέτωπο της Παλαιστίνης ενώ η κατάσταση στη Μεσοποταμία είχε αποτελματωθεί, μετά την κατάληψη της Kut. Οι Άραβες ήταν αποφασισμένοι να κεφαλαιοποιήσουν τα κεκτημένα τους. Τον Ιανουάριο κατελήφθη το λιμάνι Al Wejh, ένα από τα τελευταία που βρίσκονταν στην Ερυθρά θάλασσα. Ο Φαχρι υπερκεράστηκε και αφού οι Άραβες εδραίωσαν τη θέση τους, αποφάσισαν να χτυπήσουν το σιδηρόδρομο της Χετζάζης. Αυτό ισοδυναμούσε στρατηγικά με την αφαίρεση του «ορού» από τον Στρατηγό, σε συνδυασμό με την πολιορκία της πόλης, που θα ακολουθούσε. Τον Μάρτιο ο Φαχρεντίν έλαβε διαταγή να εγκαταλείψει τη Μεδίνα, στην οποία και αντιτάχθηκε, παρά τα πρώτα περιστατικά δολιοφθορών στις γραμμές. Ο Σαρίφ Haydar ,που τοποθέτησαν οι Νεότουρκοι, έφυγε στα μέσα του μήνα.
Παρά τις δολιοφθορές στη σιδηροδρομική γραμμή, η επικοινωνία Δαμασκού- Μεδίνα δεν διεκόπη τελείως. Τον Ιούλη έπεσε η κομβική παραθαλάσσια πόλη Aqaba και έτσι, ο Φαχρεντίν με τους 12.000 άνδρες του ήταν πλήρως απομονωμένος. Ακολούθησε μια δύσκολη περίοδος, με τον ίδιο να παρακαλάει τους Οθωμανούς να μην αφήσουν τη Μεδίνα να πέσει λόγω πείνας. Ένα τέτοιο μήνυμα είχε στείλει στον Κεμάλ, διοικητή του Yildirim Group, ένα στρατιωτικό απόσπασμα στα πρότυπα των Γερμανικών ταγμάτων εφόδου. Οι Ακρίδες αποτέλεσαν νέα τροφή ενώ άλογα και καμήλες πέθαιναν από υποσιτισμό. Οι Faisal και Αμπντουλάχ υποστήριζαν την κατάληψη της Μεδίνα πάση θυσία, εν αντιθέσει με τον Λόρενς που ευνοούσε την παρούσα στρατηγική του αποκλεισμού. Ο τελευταίος μάλλον δικαιώνεται ,λόγω της χαμηλής μαχητικής αξίας των βεδουίνων, που δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τους Οθωμανούς .Αν και οι Οθωμανοί εξήλθαν του πολέμου τον Οκτώβρη του 1918, ο Fahreddin δεν παραδόθηκε. Ειδοποιήθηκε επανειλημμένως από τους ηττημένους Οθωμανούς αξιωματικούς, όπως ο Izzet πασάς, αλλά δεν απάντησε ποτέ, χωρίς, φυσικά, να παραδοθεί. Σε μια προτροπή του Βρετανού ύπατου αρμοστή Αιγύπτου, Wingate, έγραψε «Είμαι Οσμανλής, είμαι Μωαμεθανός, είμαι ο γιος του Bayer/Balioglu μπέη και είμαι στρατιώτης»
Τον Δεκέμβρη φαίνεται να υποστήριζε πως χωρίς σουλτανικό ιραδέ δεν μπορούσε να παραδώσει την πόλη. Κάτι τέτοιο μάλλον ήταν ανούσιο, αφού η ανακωχή του Μούδρου πραγματοποιήθηκε με τη σύμφωνη γνώμη των αρχών. Όπως είναι γνωστό, τα κάστρα πέφτουν από μέσα. Παρά το ότι ήθελε να συνεχίσει να αντιστέκεται, πολλοί αξιωματικοί του θεωρούσαν ανώφελο τον αγώνα, όπως ο επιτελάρχης Emin μπέης. Υπάρχουν πληροφορίες πως δημιούργησε μια «Κεντρική Επιτροπή» που διακήρυττε την παράδοση, ενδεχομένως και την ανατροπή του Fahreddin. Πάντως, είναι γεγονός πως υπήρχαν διαθέσιμα πυρομαχικά για αρκετούς μήνες, ωστόσο η Ισπανική γρίπη είχε σκοτώσει περίπου του 1/10 της φρουράς, σε δύο μήνες.
Τις πρώτες ημέρες του Ιανουαρίου τον επισκέφτηκε ο διοικητής της 58ης ΜΠ, Ali Necib και τον ενημέρωσε σχετικά με τις λιποταξίες και την κατάσταση του στρατού. Έπειτα προσπάθησε να τον μεταπείσει αλλά ο στρατηγός αρνήθηκε να παραδοθεί στους Αντάρτες, λέγοντας «Εάν θέλετε, μπορείτε να πάτε εσείς». Έτσι, μια τετραμελής ομάδα υπό τον πληρεξούσιο Necib συναντήθηκε με τους Χασεμίτες και συμφώνησε την παράδοση της ιερής πόλης. Ο Φαχρι αποσύρθηκε στον τάφο του προφήτη, όπου τον συνέλαβαν οι άνδρες του.
Η πόλη παραδόθηκε, τελικά, δύο ημέρες μετά. Το σύνολο των στρατιωτών ήταν περίπου 8.000 άνδρες. Ο αφοσιωμένος αυτός ηγέτης κρατήθηκε στη Μάλτα ως αιχμάλωτος πολέμου μέχρι τα μισά του 1921. Συνέχισε, έπειτα, να πολεμάει στο πλευρό των Κεμαλικών δυνάμεων (2) .Στη συλλογική μνήμη των Τούρκων έχει διακριθεί ως ένας πατριώτης αξιωματικός που παραδόθηκε τελευταίος, αφού έκανε ο,τι μπορούσε.
- Τα πλοία αυτά μάλλον ήταν τα HMS Fox, HMS Dufferin, HMS M31, HMS Suva και το HMS Raven II . Το τελευταίο ήταν ουσιαστικά ένα πρώιμο αεροπλανοφόρο, αφού υποστήριζε δύο υδροπλάνα. Τέτοιου είδους ήταν και το HMS Anne, που έδρασε στην περιοχή κατά τον μεγάλο πόλεμο.
- Δεν πρέπει να συγχέεται με τον Albay Fahrettin, που ανέλαβε το ιππικό των Κεμαλικών δυνάμεων και απείλησε το Ελληνικό στρατηγείο στο Ουζούνμπεϊ, κατά τη μάχη στο Σαγγάριο.
Βιβλιογραφία
- The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle, Eugene Rogan
- Fakhri (Fahrettin) Paşa and the end of Ottoman rule in Medina (1916-1919), Martin Strohmeier
- The Arab Revolt 1916-18, David Murphy
- Διάφορες ιστοσελίδες
Από την ομάδα ΦΒ Ελληνική και Παγκόσμια Στρατιωτική Ιστορία
