Ο στρατηγός Ντράζα Μιχαήλοβιτς υπήρξε ο αρχηγός των πατριωτών-εθνικιστών ανταρτών «Τσέτνικ» κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου πολέμου στη Γιουγκοσλαβία. Ήταν το αντίπαλον δέος του κομμουνιστή ηγέτη των αριστερών ανταρτών, Ιωσήφ Μπρόζ Τίτο. Αρχικά, η αντίσταση στη γείτονα χώρα ξεκίνησε να βασίζεται στο αντάρτικο του Μιχαήλοβιτς. Σταδιακά ωστόσο, τα συμφέροντα των συμμάχων στα Βαλκάνια μετέβαλαν την κατάσταση.
Ο αρχηγός της Συμμαχικής Αποστολής στη Γιουγκοσλαβία, Φίτζροϊ Μακλήν εξήγησε τους λόγους αυτής της μεταστροφής: «Οι εθνικισταί «τσέτνικ» του Σέρβου Ντράγα Μιχαήλοβιτς απέφευγον να παραδίδουν τους συμπατριώτας και τα χωρία των εις την ολοκληρωτικήν καταστροφήν έναντι αναξίων λόγου ζημιών των κατακτητών και αι επιχειρήσεις των διενεργούντο χάριν της πατρίδος των και όχι χάριν των επιδιώξεων των Συμμάχων και των ρωσικών βλέψεων. Αντιθέτως οι κομμουνισταί παρτιζάνοι του Τίτο, με αμείλικτον αποφασιστικότητα και πειθαρχίαν, άνευ οίκτου και με καθοδηγητικόν χρησμόν την γραμμήν του Κόμματός των, ηδιαφόρουν διά την ανθρώπινην ζωήν και μετέτρεψαν τον πόλεμον εις επανάστασιν. Συνεπώς, με βάσιν την λογικήν και τα καθαρώς στρατιωτικά κριτήρια έπρεπε να παύσωμεν να εφοδιάζωμεν τους «τσέτνικ» και να πέμπωμεν όλα τα διαθέσιμα όπλα και πολεμοφόδια εις τους τιτοϊκούς παρτιζάνους…».[1]
Αν αναλογιστούμε την συμφωνία Τσώρτσιλ-Στάλιν τον Οκτώβριο του 1944 και το μοίρασμα των χωρών των Βαλκανίων στις σφαίρες επιρροής ανάμεσα σε Μεγάλη Βρεταννία και Σοβιετική Ένωση, θα μπορέσουμε να αντιληφθούμε καλύτερα την λογική που διατύπωσε παραπάνω ο Μακλήν. Στην περίφημη «συμφωνία της Μόσχας» η επιρροή στη Γιουγκοσλαβία θεωρητικά μοιράστηκε στο 50-50 με τη Σοβιετική Ένωση όμως ουσιαστικά να έχει περισσότερα δικαιώματα. Η περιθωροποίηση του Μιχαήλοβιτς και των ανταρτών του έδωσε το δικαίωμα στους παρτιζάνους του Τίτο να ολοκληρώσουν το σχέδιο εκκαθάρισης των ιδεολογικών αντιπάλων τους. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί την ίδια περίοδο ότι τα κομμουνιστικής επιρροής αντιστασιακά κινήματα σε όλη την Βαλκανική εφαρμόζουν ταυτοχρόνως επιθετικό σχέδιο οριστικής διάλυσης των «εχθρών» τους. Ο Βρετανός σύνδεσμος της Συμμαχικής Αποστολής στα στρατεύματα του ΕΛΑΣ Μακεδονίας, Νίκολλας Χάμμοντ, υποστήριξε με βεβαιότητα ότι αυτό ήταν σχέδιο του «διεθνούς κομμουνισμού»: «Μια άλλη εκδήλωση του διεθνούς κομμουνισμού ήταν το γεγονός ότι ο Τίτο επιτέθηκε εναντίον του Μιχαήλοβιτς στη Γιουγκοσλαβία κι ο Χότζα εναντίον του Κούπι στην Αλβανία, την ίδια εποχή που ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε εναντίον του ΕΔΕΣ. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτές οι επιθέσεις ήταν συμφωνημένες απ’ τα βαλκανικά κομμουνιστικά κόμματα. Μπορεί να κανόνισαν να τις αρχίσουν τον Οκτώβριο επειδή υπήρχε μια πιθανότητα ν’ αποτραβηχτούν οι Γερμανοί απ’ τα Βαλκάνια το χειμώνα ή την άνοιξη».[2] Όπως και ο ΕΛΑΣ έτσι και ο Τίτο δικαιολόγησε αυτήν του την επίθεση με το πρόσχημα της συνεργασίας των αντιπάλων τους με τους κατακτητές Γερμανούς. Για την περίπτωση του ΕΔΕΣ γνωρίζουμε σήμερα πως κάτι τέτοιο δεν συνέβη ειδικά για την περίοδο εκείνη. Ωστόσο, για την περίπτωση του Μιχαήλοβιτς η κατηγορία έχει εκτοξευτεί και από την μεριά των Βρετάνων.[3] Ίσως έτσι όμως να δικαιολογήσουν την απόφασή τους να στηρίξουν τον Τίτο. Υπάρχει όμως και η άποψη που αναιρεί τις κατηγορίες αυτές λέγοντας οτι αποτελούσαν τιτοϊκή προπαγάνδα.
Πρόσφατα πάντως –τον Μάϊο του 2015- το ανώτατο δικαστήριο του Βελιγραδίου αποκατέστησε τη μνήμη του στρατηγού Ντράζα Μιχαήλοβιτς, ο οποίος είχε εκτελεσθεί τον Ιούλιο του 1945 κατόπιν αποφάσεως του Τίτο, στα πλαίσια ενός «λαϊκού δικαστηρίου», ως συνεργάτης των Γερμανών. Η απόφαση του δικαστηρίου ακύρωσε την απόφαση του τιτοϊκού «δικαστηρίου». Αξίζει να αναφερθεί ότι το 1948, τρία περίπου χρόνια μετά την εκτέλεση του στρατηγού Μιχαήλοβιτς, μια αμερικανική επιτροπή μετά από έρευνά της κατέληξε στο ότι οι κατηγορίες δεν ευσταθούσαν και απέδωσε στο νεκρό Μιχαήλοβιτς το μετάλλιο της Λεγεώνας της Τιμής, που είναι η μεγαλύτερη τιμή που μπορεί να δώσει η Αμερική σε μη Αμερικανούς ήρωες. Αυτή η ενέργεια υπήρξε η πρώτη πράξη ηθικής αποκατάστασης της μνήμης του Ντράζα Μιχαήλοβιτς.
Οι επαφές με τον ΕΔΕΣ και τον Ζέρβα
Οι πρώτες προσπάθειες για επαφή μεταξύ Ζέρβα και Μιχαήλοβιτς έγιναν το Νοέμβριο του 1942, λίγες μέρες μετά το έπος του Γοργοποτάμου. Ο Ζέρβας ζήτησε μέσω του Βρετανού συνδέσμου να έρθει σε επαφή με τον στρατηγό Μιχαήλοβιτς. Την περίοδο εκείνη ο Μιχαήλοβιτς αποτελούσε για όλο τον συμμαχικό κόσμο τον αρχηγό της Αντίστασης στη Γιουγκοσλαβία.[4] Οι επαφές αυτές συνεχίστηκαν τον Φεβρουάριο μέχρι και τον Μάϊο του 1943, όπως φαίνεται από το ημερολόγιο του στρατηγού Ζέρβα[5] και αποσκοπούσαν στο να ενταθεί μέσω της Βρετανικής Συμμαχικής Αποστολής η συνεργασία κατά των κατακτητών.
Τελικά οι απεσταλμένοι σύνδεσμοι του Μιχαήλοβιτς θα φτάσουν στο αρχηγείο του Ζέρβα τον Μάϊο του 1944. Ο αρχηγός του ΕΔΕΣ περιγράφει τη συνάντηση: «23 Μαϊου 1944, Τρίτη… Εκ μέρους του Μιχαήλοβιτς, ήλθαν οι Σέρβοι λοχαγοί Δίβιτς και Πάυλοβιτς. Ο πρώτος έφυγεν από εκεί περί τα μέσα Απριλίου, ο δεύτερος εις τας αρχάς Μαϊου. Μου έδωκαν τα πληρεξουσιά των. Φαίνεται ότι στέλνονται διά να πάρουν επαφή και να επιτύχουν συνεργασίαν. Ισχυρίζονται ότι έχουν 40-50.000 στρατού, ότι κτυπούν τους Γερμανούς και αμύνονται κατά του Τίτο, ότι υπάρχουν Άγγλοι αξιωματικοί σύνδεσμοι, αλλ’ ότι προ μηνός όλοι συνεκεντρώθησαν εις το αρχηγείον του Μιχαήλοβιτς. Μου έφεραν και μίαν φωτογραφίαν του στρατηγού, με αφιέρωσιν προς εμέ, και μου είπαν ότι προ μηνός μόνον έμαθαν ότι εγώ ηγούμαι εδώ κινήσεως εθνικιστικής. Φαίνονται δυσαρεστημένοι από τους Άγγλους. Τους είπα ότι θα τους απαντήσω αύριον, αλλ’ εν τω μεταξύ εγνώρισα εις αυτούς ότι ως εξαρτώμενος από το ΣΜΑ, είμαι υποχρεωμένος να ανακοινώσω τα της αποστολής των και των συνομιλιών μας εις τους Άγγλους και να αναφέρω σχετικώς και εις το ΣΜΑ. Ελπίζω μετά τριήμερον να έχωμεν απάντησιν. Συνεζήτησα το ζήτημα με τον Τόρρενς, όστις μου είπεν ότι, κατά πάσαν πιθανότητα, το ΣΜΑ θα απαγορεύση την περαιτέρω επαφήν, εφ’όσον υποστηρίζει τον Τίτο. Πάντως μείναμε σύμφωνοι να τηλεγραφήσωμεν εις το Κάιρον».[6]
Η φωτογραφία που αναφέρει ο Ζέρβας με την ιδιόχειρη αφιέρωση του Μιχαήλοβιτς, όπως δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα “Εθνική Φλόγα”, φύλλο 22ας Ιουλίου 1946.
Στις 29 Μαίου φτάνει τηλεγράφημα απάντηση του Πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου στην απαραπάνω αναφορά του Ζέρβα. Σύμφωνα με τον εδεσίτη Κώστα Ιωάννου, το τηλεγράφημα αυτό αποτελεί απόδειξη ότι ο ΕΔΕΣ πλέον υπαγόταν στην εξόριστη Ελληνική Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας του Καίρου, όπως άλλωστε είχε συμφωνηθεί λίγες μέρες πριν στη περίφημη συμφωνία του Λιβάνου.[7]
Το τηλεγράφημα ανέφερε: «Τηλεγράφημα ληφθέν από Κάϊρον την 29η Μαϊου 1944 με αριθμό 554/29 διά Τόρρενς. Παρακαλώ διαβιβάσατε Ζέρβαν ακόλουθον τηλεγράφημα από Παπανδρέου εις απάντηση του υπ’ αριθ. 167 τηλ/τος του μέσω Δίσκου Θ Αρχίζει:
«Γενικόν Αρχηγείον Μέσης Ανατολής με πληροφορεί ότι δύο αξιωματικοί σύνδεσμοι από Στρατηγείον Μιχαήλοβιτς αφίχθησαν εις Αρχηγείον σας με προτάσεις συνεργασίας Θ. Οδηγίαι μου προς υμάς ότι θα έδει να τους δώσητε αβράν αλλά σαφώς αρνητικήν απάντηση. Θ Τους εξηγείτε ότι κατά την γνώμην του Γενικού Αρχηγείου η απόσταση η χωρίζουσα τας δύο δυνάμεις είναι πάρα πολύ μεγάλη δι’ οιονδήποτε αποτελεσματικήν συνεργασίαν κατά των Γερμανών. Επί πλέον θα σας ετόνιζα ότι η δημιουργία σχέσεων με τον Στρατηγόν Μιχαήλοβιτς όχι μόνον θα αναζωπηρώσει το εμφύλιον μίσος εν Ελλάδι αλλά θα ανεμίγνυε τας Ελληνικάς Εθνικάς δυνάμεις, των οποίων αι ανταρτικαί ομάδες σήμερον αποτελούσι μέρος εις τας εμφυλίους διαφοράς της Γιουγκοσλαβίας. Θ Συνεζήτησα θέμα με Συμμάχους αίτινες συμφωνούσιν απολύτως. Θ Υπογραφή: Παπανδρέου Πρωθυπουργός της Ελλάδος. Τέλος».
Το ανωτέρω τηλεγράφημα επιβεβαιώνεται και από την καταγραφή της 31ης Μαίου στο ημερολόγιο του Ζέρβα. Ο αρχηγός του ΕΔΕΣ αφού αναφέρει συνοπτικά το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος Παπανδρέου και την δική του απάντηση, καταλήγει συμμορφούμενος αλλά και ενοχλημένος: « … Τι διάβολο σκέπτονται οι άνθρωποι αυτοί, δεν μπορώ να καταλάβω. Ενισχύουν ειλικρινώς Τίτο, τον κομμουνισμό, εις βάρος της Εθνικής Σερβίας. Αυτό θα ήταν ακατανόητο. Πάντως είμαι υποχρεωμένος να συμμορφωθώ».[8]
Πηγές-παραπομπές:
[1] Κώστας Μπαρμπής, 1941-1949 έτη αγώνων, θυσιών και αίματος, τόμος Α’, σ. 148.
[2] Νίκολλας Χάμμοντ, Με τους αντάρτες 1943-44, σ. 118.
[3] Κρις Γουντχάουζ, Το μήλο της Έριδος, σ. 125,133.
[4] Ηρακλής Πετιμεζάς, Εθνική Αντίσταση και κοινωνική επανάσταση, Ζέρβας και ΕΑΜ, σ. 169,171.
[5] Ημερολόγιο στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, σ. 209,227,255.
[6] Ημερολόγιο στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, σ. 515.
[7] Κώστας Ιωάννου, Φενάκη και Σβάστικα, σ. 76.
[8] Ημερολόγιο στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα, σ. 521.
