Αφιέρωμα στον Εθνικό Διχασμό
Στράτος Ν. Δορδανάς
Ο εμπνευστής της ιδέας;
Ο Γερμανός στρατιωτικός ακόλουθος και ο ελληνικός Διχασμός[1]
Εισαγωγικά: Η πρώτη και τελευταία άδεια
Η 13η Σεπτεμβρίου 1915 είχε ξεκινήσει με τον καλύτερο τρόπο για τον Ernst von Falkenhausen, τον Γερμανό στρατιωτικό ακόλουθο στην πρεσβεία Αθηνών: Γύρω στις 09:30 έλαβε τα πρώτα ευχάριστα νέα ότι η αίτησή του για άδεια είχε εγκριθεί και έτσι μετά από ακριβώς δεκατέσσερις μήνες θα επέστρεφε στο αγαπημένο του Βερολίνο και στις αγκάλες της οικογένειάς του που τόσο είχε επιθυμήσει και στερηθεί εξαιτίας του πολέμου. Η ημέρα συνεχίστηκε εξίσου ευχάριστα και κατά το μεσημέρι έπαιρνε πρωινό με τη βασίλισσα στο Τατόι, συζητώντας για μία ώρα οι δύο τους, όπως συνήθιζαν άλλωστε να κάνουν όλο το προηγούμενο διάστημα, γύρω από τις τρέχουσες εξελίξεις. Όλα έβαιναν καλώς και ήσυχα μέχρι που έφτασε στα χέρια του η αναμενόμενη απάντηση από το υπουργείο Εξωτερικών σχετικά με τις γερμανικές εγγυήσεις που εναγωνίως περίμενε ο βασιλιάς για να συγκατανεύσει στη βουλγαρική στρατιωτική εμπλοκή (και να παραμείνει αδρανής) ενόψει της δεύτερης επίθεσης στη Σερβία.
Από εκείνη τη στιγμή ο Falkenhausen έχασε το έδαφος κάτω από τα πόδια του και εξεμάνη –για πολλοστή φορά εναντίον των διπλωματών– γιατί δεν ζητούνταν μόνο η επαναβεβαίωση της ουδετερότητας εκ μέρους του βασιλιά, αλλά και από την πλευρά της ελληνικής κυβέρνησης, δηλαδή από τον Βενιζέλο, τοποθετώντας στη σχετική ημερολογιακή σημείωσή του και δύο θαυμαστικά δίπλα στο όνομα του πρωθυπουργού. Για τον ίδιο, το γεγονός αυτό ήταν μία ακόμα ατράνταχτη απόδειξη ότι η Wilhelmstraße απείχε παρασάγγας από την κατανόηση της ελληνικής πολιτικής πραγματικότητας: «[…] Εμείς με τον βασιλιά και ορισμένους εμπίστους κάνουμε πολιτική εναντίον της κυβέρνησης Βενιζέλου· αυτό σημαίνει ότι όσο ο Βενιζέλος παραμένει στην εξουσία, δεν μπορούμε να έχουμε απτά αποτελέσματα της πολιτικής μας αυτής με τον βασιλιά Κωνσταντίνο». Η οργή του Falkenhausen δεν καταλάγιασε ούτε την επομένη, όταν ένας μαινόμενος βασιλιάς έστειλε τον Ιωάννη Μεταξά για να ζητήσει τον λόγο. Απέναντι στον καλό και πιστό φίλο του επανέλαβε όσα είχε πει πρώτα στον εαυτό του και μετά στον πρέσβη, ότι δηλαδή το υπουργείο Εξωτερικών έδειχνε να μην γνωρίζει ή να μην κατανοεί ότι στην Ελλάδα υφίστατο δυαρχία μεταξύ πρωθυπουργού και βασιλιά, με τον τελευταίο να έχει επανειλημμένως μέχρι τότε αποδείξει ότι κρατούσε τον λόγο του, κρατώντας την Ελλάδα ουδέτερη.
Στις 15 Σεπτεμβρίου άφησε προσωρινά τα προβλήματα πίσω του για να ξεκινήσει ως αδειούχος το μακρύ ταξίδι της επιστροφής στην πατρίδα. Μέσω Λάρισας-Αμυνταίου-Θεσσαλονίκης πέρασε στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (Δράμα-Αλεξανδρούπολη) και από εκεί συνέχισε για Σόφια-Βουκουρέστι-Βουδαπέστη για να αφιχθεί τις πρώτες πρωινές ώρες της 27ης στο Βερολίνο και να σφίξει τα παιδιά του στην αγκαλιά του. Όμως, οι προσωπικές-ανέμελες στιγμές δεν κράτησαν παρά λίγες ώρες γιατί μέσα στην ίδια ημέρα συναντήθηκε με τον Έλληνα πρέσβη Νικόλαο Θεοτόκη για να συμφωνήσουν αμέσως ότι επέκειτο η νέα πτώση Βενιζέλου. Δεν υπήρξε ημέρα για τον ίδιο που να μην έχει «άρωμα» Ελλάδας, σε βαθμό που έδινε την εντύπωση ότι δεν είχε απομακρυνθεί ποτέ από την Αθήνα. Αυτό δεν ήταν πρωτόγνωρο για τον εργασιομανή Falkenhausen, που πέρασε σχεδόν όλο το διάστημα της άδειάς του διαβουλευόμενος με την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία γύρω από το ελληνικό ζήτημα.
Στα τέλη του μήνα συναντήθηκε με τον Erich von Falkenhayn, έγινε δεκτός από τον ίδιο τον Kaiser και στις 4 Οκτωβρίου βρέθηκε με τον Θεοτόκη στο Γενικό Επιτελείο για να διευθετήσουν τις τελευταίες λεπτομέρειες της επανορθωτικής γερμανικής απάντησης που αυτή τη φορά θα άφηνε απόλυτα ικανοποιημένο τον Κωνσταντίνο. Τα νέα της αποβίβασης της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη οδήγησαν αργότερα τα βήματά του στο υπουργείο Εξωτερικών για ανταλλαγή απόψεων με τον υπεύθυνο επί των βαλκανικών θεμάτων Frederic Hans von Rosenberg. Κατά τη διάρκεια της συνάντησής τους υποστήριξε αμέσως την άποψη ότι η σημαντική αυτή εξέλιξη συνιστούσε μία ακόμα «μπλόφα» του Βενιζέλου με σκοπό την έξοδο της Ελλάδας στον πόλεμο, αλλά και έδινε μία ακόμα αφορμή στον βασιλιά να εκδιώξει τον πρωθυπουργό. Ταυτόχρονα, άρχισε να επεξεργάζεται ενδεδειγμένους τρόπους αντίδρασης, αναγνωρίζοντας ότι επί του παρόντος δεν ήταν ρεαλιστική η ενεργή (στρατιωτική) αντίσταση στα σχέδια Βενιζέλου-Αντάντ. Αυτό θα μπορούσε να εξεταστεί υπό προϋποθέσεις και μόνο με τη γερμανική υποστήριξη, όταν και υπολογιζόταν ότι η επερχόμενη σερβική ήττα θα άνοιγε τον δρόμο για την άμεση (εδαφική) επικοινωνία με την Ελλάδα. Τότε θα άνοιγε επίσης ο δρόμος της στρατιωτικής αναμέτρησης του Κωνσταντίνου με την Αντάντ και στην περίπτωση αυτή χρειαζόταν: α) να αποτελέσουν οι Βουλγαρία-Ρουμανία τον ελληνικό σιτοβολώνα για να αντιμετωπίσει η χώρα τον συμμαχικό αποκλεισμό και να απαλλαγεί από τον εφιάλτη του λιμού, β) τα γερμανικά υποβρύχια στη νοτιοανατολική Μεσόγειο να τεθούν στη διάθεση του βασιλιά, γ) να προβλεφθούν αποζημιώσεις για τις ζημιές που θα προκαλούνταν σε περίπτωση βομβαρδισμού παραθαλάσσιων πόλεων από την Αντάντ. Η εκπλήρωση των παραπάνω προϋποθέσεων θα άναβε αυτομάτως το «πράσινο φως» για τη σύγκρουση στον κατάλληλο χρόνο, κατά τη διάρκεια της οποίας οι ελληνικές στρατιωτικές αποθήκες θα συνέχιζαν να τροφοδοτούνται με γερμανικό πολεμικό υλικό και κυρίως οβίδες πυροβολικού. Αφού το σχέδιό του έτυχε της επιδοκιμασίας τόσο του Rosenberg όσο και στη συνέχεια του γραμματέα του υπουργείου Εξωτερικών Gottlieb Jagow, ενημέρωσε το Γενικό Επιτελείο και προσωπικά τον Falkenhayn, από τον οποίο έλαβε τη διαβεβαίωση ότι θα ασχολούνταν ο ίδιος με τις προοπτικές και τις παραμέτρους υλοποίησής του.
Είχε πλήρη επίγνωση ο Falkenhausen ότι οι προτάσεις του ήταν ικανές να αλλάξουν τον ρου των ελληνικών εσωτερικών εξελίξεων και να επιλύσουν τον γόρδιο δεσμό του δυϊσμού, αποκόπτοντας μια δια παντός τη βενιζελική κεφαλή από το πολιτικοκοινωνικό σώμα της. Παίρνοντας πρωινό με τον Θεοτόκη πληροφορήθηκαν από γαλλικές πηγές για την πτώση του υπουργείου Βενιζέλου και αγαλλίασαν με τη διαπίστωση ότι «όσα είχαν ευχηθεί, γίνονταν τώρα πραγματικότητα». Και δεν θα ήταν το μόνο που θα εκπληρωνόταν από τον γερμανικό κατάλογο των ευχών, αλλά και των σχεδιασμών επί χάρτου: Την ίδια ακριβώς ημέρα που τα πρώτα συμμαχικά τμήματα πατούσαν στο έδαφος της Θεσσαλονίκης και εγκαινίαζαν τη διάνοιξη ενός νέου μετώπου στην Ευρώπη, ετίθετο ο θεμέλιος λίθος όσων επρόκειτο να λάβουν χώρα κατά τη διάρκεια των Νοεμβριανών έναν και πλέον χρόνο αργότερα.
Προετοιμάζοντας τη σύγκρουση με όπλα τις λέξεις
Δύο μήνες μετά την έκρηξη του πολέμου ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα Arco von Quadt (Graf/v. Quadt zu Wykradt und Isny) ήταν έτοιμος να προβεί στην πρώτη δυναμική δημόσια παρέμβασή του για να ζητήσει την ισότιμη μεταχείριση των εμπολέμων από την πλευρά των ελληνικών εφημερίδων. Μέχρι τότε είχε διαμαρτυρηθεί επανειλημμένως στον Βενιζέλο αλλά και (τυπικά) στον Κωνσταντίνο για τη μεροληπτική κάλυψη των γεγονότων από τον Τύπο, που συνέβαλε αποφασιστικά στο να γέρνει η πλάστιγγα της κοινωνικής συμπάθειας και των φιλικών αισθημάτων καταφανώς υπέρ των Αγγλογάλλων.
Δεν έτρεφε αυταπάτες η γερμανική πλευρά ότι η Ελλάδα θα αγνοούσε τους παραδοσιακούς συμμαχικούς δεσμούς της με τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία και θα τηρούσε αυστηρή ουδετερότητα έναντι των εμπολέμων ή ότι η περιχαρακωμένη σε συγκεκριμένα κοινωνικά στρώματα γερμανοφιλία ήταν σε θέση να ανταγωνιστεί τα εδραιωμένα πολιτικοοικονομικά ερείσματα των Εγγυητριών Δυνάμεων. Χρειαζόταν επομένως να μετατραπεί ο ελληνικός χώρος σε προπαγανδιστικό πεδίο μάχης και να καλυφθεί με κάθε πρόσφορο τρόπο το αγγλογγαλικό προβάδισμα στην ψυχή και το μυαλό των Ελλήνων. Επιπλέον, έναντι της «γριάς αλεπούς», του Βενιζέλου κατά τον Falkenhausen, έπρεπε να θωρακιστεί ο βασιλιάς και οι άνθρωποί του και να ενισχυθεί η ουδετερόφιλη πολιτική ως κόρη οφθαλμού, τις στιγμές κυρίως που ο αδύναμος εκ χαρακτήρα Κωνσταντίνος θα κινδύνευε να παρασυρθεί από τον γητευτή της πολιτικής πρωθυπουργό του. Η διπλή αυτή αποστολή ανατέθηκε στον πρώην αντιπρόσωπο της Krupp στην Αθήνα Carl Freiherrn Schenck von Schweinsberg, γνωστότερο ως βαρόνο Schenck, που γρήγορα έχτισε τον δικό μου μύθο μέχρι την απομάκρυνσή του από τη χώρα τον Σεπτέμβριο του 1916.
Την έφερε ομολογουμένως σε πέρας με μεγάλη επιτυχία ο επικεφαλής της γερμανικής προπαγάνδας στην Ελλάδα, ασχέτως αν άξιζε τελικά το Βερολίνο να δαπανήσει για τον σκοπό αυτόν συνολικά 6.000.000 μάρκα. Αν και έχουν διατυπωθεί αντικρουόμενες απόψεις αναφορικά με την αξιολόγηση της δράσης του βαρόνου, εκείνο που συνήθως δεν λαμβάνεται υπόψη είναι η πραγματική συμβολή του στη διάνοιξη και στη συνεχή τροφοδότηση του χάσματος μεταξύ των βασιλικών θέσεων και των πρωθυπουργικών επιδιώξεων. Άλλωστε, η πρώτη παραίτηση Βενιζέλου τον Μάρτιο του 1915 αποτέλεσε αποκλειστικό έργο των εντατικών προσπαθειών του δίπτυχου Schenck-Falkenhausen, που έδρασαν υπό την επίσημη κάλυψη του νέου πρέσβη Mirbach-Harff (Wilhelm Graf von), και χαιρετίστηκε (πανηγυρίστηκε για την ακρίβεια) ως μία μεγάλη γερμανική νίκη. Και παρά τις ισχυρές συγκρούσεις στο εσωτερικό της πρεσβείας, οι τρεις άνδρες ήταν πραγματικά άκρως αποτελεσματικοί: ο πρέσβης ως ο θεσμικός προασπιστής των γερμανικών συμφερόντων στην Ελλάδα και χρηματοδότης των μηχανισμών προπαγάνδας και κατασκοπείας, ο Schenck ως ο ανεπίσημος συνεργάτης της πρεσβείας και διαμορφωτής του προπαγανδιστικού και κατασκοπευτικού έργου, αλλά κυρίως ως ο ακλόνητος ενισχυτής της θέσης και στάσης του Κωνσταντίνου και μηχανικός της ψυχολογίας του, με τη σειρά του ο στρατιωτικός ακόλουθος επισήμως ως το αντίπαλο δέος των ομοτέχνων του στην Αθήνα και εξόχως παρασκηνιακά ως ο έμπιστος της Σοφίας και πρωταγωνιστής πίσω από τις μεγάλες μηχανορραφίες εναντίον του Βενιζέλου, με αποκορύφωμα το σχέδιο της δολοφονίας του.
Συχνά υποστηρίζεται ότι η δυναμική της γερμανικής προπαγάνδας διογκώθηκε ανέλπιστα και τα όποια κέρδη της επί του πεδίου πολλαπλασιάστηκαν εξαιτίας της συμμαχικής αντίδρασης, που αργοπορημένα αντιλήφθηκε τους κινδύνους και στην προσπάθειά της να καλύψει το χαμένο έδαφος προέταξε περίσσια βιαιότητα, καταπατώντας το κύρος ενός ουδέτερου κράτους και προσβάλλοντας τις ελληνικές ευαισθησίες. Δεν απέχουν αυτές οι επισημάνσεις από την πραγματικότητα, κάτι άλλωστε που αναγνώριζαν με ικανοποίηση και οι Γερμανοί. Η παρατηρούμενη μεταστροφή του κλίματος, που παρακολούθησε τη σταδιακή επιδείνωση των σχέσεων των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων με την Αντάντ, δεν οφειλόταν ωστόσο αποκλειστικά στην πολιτική της κανονιοφόρου και στη συμπεριφορά έναντι της χώρας ως προτεκτοράτου· αποτελούσε σοβαρό απότοκο της γερμανικής εισχώρησης σε καίριους θεσμικούς οργανισμούς, όπως ήταν το Γενικό Επιτελείο και οι υπηρεσίες τήρησης της τάξης, όπως και στη προσβασιμότητα σε όλα τα τύποις στεγανά του κρατικού μηχανισμού. Με άλλα λόγια, η Ελλάδα κατέστη «άντρο» των κάθε λογής πρακτόρων και κατασκόπων (εδώ ενδιαφέρει η γερμανική εμπλοκή) αφενός γιατί διατέθηκαν τα απαραίτητα ποσά για τη στρατολόγησή τους και αφετέρου γιατί υποστηρίχθηκαν σκανδαλωδώς από τον κρατικό μηχανισμό, ακόμα και με τη βασιλική προσωπική παρέμβαση όταν χρειάστηκε. Αν απουσίαζε η κρατική υποστήριξη των φιλοβασιλικών κυβερνήσεων, είναι αμφίβολο κατά πόσο θα ήταν σε θέση τα μίσθαρνα όργανα των Schenck-Falkenhausen να φέρουν σε πέρας στοιχειωδώς την αποστολή τους, ιδιαίτερα στην αφιλόξενη Μακεδονία λόγω της παρουσίας των στρατευμάτων της Αντάντ.
Αντίστοιχα, δεν αρκούσε από μόνη της η εξαγορά εφημερίδων και μεμονωμένων δημοσιογράφων και η αλλαγή της πολιτικής πλεύσης τους, οι αργυρώνητοι κατά τον Βενιζέλο, αν δεν συνοδεύονταν από την ενίσχυση και τη διάσωση, όποτε κρίθηκε επιβεβλημένο, του σώματος των αντιβενιζελικών πολιτικών· από τη διάσωση κατά κύριο λόγο του ίδιου του Θρόνου που ήταν η ισχυρότερη συγκολλητική ουσία του μαχόμενου αντιβενιζελισμού και διέθετε τον αρτιότερο προπαγανδιστικό δημόσιο λόγο για τον επηρεασμό της κοινής γνώμης και τη μετατροπή του στρατού σε πολιτικό παρεμβατικό μηχανισμό. Σε μία διψασμένη για χρήματα αγορά και σε μία ούτως ή άλλως κατακερματισμένη κοινωνία, το Βερολίνο μέσω των οργάνων του χρησιμοποίησε αρχικά ως όπλα τις λέξεις και στη συνέχεια επίλεξε να καταφύγει στα όπλα εξοπλίζοντας τους Επιστράτους και παρακινώντας/πείθοντας τον Κωνσταντίνο να πολεμήσει για την μακροημέρευση της δυναστείας του. Κληρονομημένες από το παρελθόν πολιτικοκοινωνικές αντιπαραθέσεις και υφιστάμενα ακόμα δομημένα αδιέξοδα στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής επρόκειτο να βρουν προσωρινή διέξοδο στις εμφύλιες συγκρούσεις υπό την σκέπη του παγκοσμίου πολέμου και με τις «ευλογίες» του Βερολίνου.
Από τον πόλεμο της προπαγάνδας στην αντίσταση διά των όπλων
Στις 27 Σεπτεμβρίου 1916 και ενώ είχαν προηγηθεί τα δραματικά γεγονότα στην Ανατολική Μακεδονία, ο Falkenhausen εμφανίστηκε για πρώτη φορά απογοητευμένος από την εξέλιξη των πραγμάτων, κολλώντας λίγο από τον πεσιμισμό που κατέβαλε τις ημέρες εκείνες όλους τους σημαίνοντες αντιβενιζελικούς. Στρεφόμενος προς τον βασιλιά, φοβόταν για τα χειρότερα, ότι δηλαδή υπήρχε κίνδυνος να εγκαταλείψει και να παραδοθεί στα συμμαχικά τελεσίγραφα. Στην απευκταία αυτή περίπτωση δεν θα διέφερε, σημείωνε χαρακτηριστικά, σε τίποτε από τον πατέρα του που συνήθιζε να εγκαταλείπει εύκολα. Η απαισιοδοξία του στρατιωτικού ακόλουθου εξαιτίας των τελευταίων δυσμενών εξελίξεων εναλλασσόταν με τον φόβο ότι η «παράσταση» που εκτυλίσσονταν μπροστά στα μάτια τους ανά πάσα στιγμή μπορούσε να μετατραπεί σε τραγωδία και να επιφέρει την τέλεια καταστροφή της γερμανικής παρουσίας.
Ξαφνικά όλες οι μαύρες σκέψεις διαλύθηκαν και οι ελπίδες του αναζωπυρώθηκαν, καθώς οι αμυδρώς διαφαινόμενες πιθανότητες για την αναστροφή του κλίματος έδιναν ξανά νόημα στη συνέχιση του αγώνα. Ο καταλυτικός παράγοντας για τη ραγδαία αυτή αλλαγή στα συναισθήματα και την ψυχολογία του ήταν η μακρά συνομιλία με τον καλύτερο φίλο του και τον πιο έμπιστο άνθρωπό του, τον Ιωάννη Μεταξά. Από τον ίδιο πληροφορήθηκε ότι νωρίτερα είχε συναντηθεί με τον Κωνσταντίνο, από τον οποίο ζήτησε μετά επιτάσεως να επιλέξει την ένοπλη αντίσταση στην περίπτωση που οι απαιτήσεις της Αντάντ καθίσταντο υπερβολικές, σχεδόν ταπεινωτικές για να γίνουν αποδεκτές. Στην ερώτηση του Μεταξά αν στην περίπτωση αυτή η Ελλάδα θα μπορούσε να υπολογίζει στη γερμανική βοήθεια, ο Falkenhausen απάντησε με έμφαση καταφατικά και όταν έμεινε μόνος σημείωσε στο ημερολόγιό του: «Το παλιό μου σχέδιο!». Όσα είχε εμπνευστεί, οραματιστεί και προτείνει ενόσω ήταν αδειούχος στο Βερολίνο (σχεδόν έναν χρόνο νωρίτερα), έβλεπε τώρα να επανέρχονται στο τραπέζι των συζητήσεων και να τίθενται ως σοβαρό ενδεχόμενο και πιθανή επιλογή όχι από κανέναν ανάξιο λόγου αλλά από τον Μεταξά. Ο εμπνευστής του σχεδίου ενός πολέμου μεταξύ Ελλάδας και Αντάντ εύρισκε τώρα σοβαρό συμπαραστάτη στο πρόσωπο του Μεταξά για να δικαιωθεί για μία ακόμα φορά σε παλαιότερη επισήμανσή του ότι οι δύο τους συνέπλεαν σε όλα και αλληλοσυμπληρώνονταν τέλεια.
Αφήνοντας τον Μεταξά να αφοσιωθεί στην οργάνωση και τον εξοπλισμό των Επιστράτων, πύκνωσε έκτοτε τις επαφές του με τη Σοφία, που με τη σειρά της είχε διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην αποτροπή της λήψης επώδυνων αποφάσεων, όταν το σώμα του βασιλιά υπέφερε και η ψυχολογία του είχε καταρρεύσει. Με την επικοινωνία μεταξύ ανακτόρων και Βερολίνου σταδιακά να αποκαθίσταται, η Σοφία ήταν εκείνη που στην πραγματικότητα ανέλαβε να συνομιλήσει με τον αδελφό της, χαράσσοντας τη βασιλική πολιτική, για να διασφαλίσει ότι τη στιγμή που τα ελληνικά χέρια θα σήκωναν τελικά τα όπλα, δεν θα αφήνονταν μόνα τους στο πεδίο της μάχης.
Υπαγορεύοντας ο Falkenhausen στη Σοφία το περιεχόμενο του τηλεγραφήματος προς τον Κάιζερ, εγκαινιάστηκε από τις αρχές Οκτωβρίου μία περίοδος ανταλλαγής τηλεγραφημάτων που κατέληξε με την «παράδοση», την αποδοχή των όρων της Αντάντ και την απογοήτευση. Κι όμως από τις πρώτες επαφές είχαν τεθεί τα θεμέλια για τον συντονισμό των κινήσεων με σκοπό την εκδήλωση μίας κοινής επίθεσης που θα εξανάγκαζε τους Αγγλογάλλους σε διμέτωπο πόλεμο και τελικά θα τους οδηγούσε στην εξόντωση. Πολύ γρήγορα αποδείχθηκε ότι η αυτοκρατορική κατάφαση για την ενίσχυση των γερμανικών δυνάμεων στο Μακεδονικό Μέτωπο δεν ήταν στρατιωτικά υλοποιήσιμη και επομένως ο στρατηλάτης Κωνσταντίνος είχε αφεθεί στην πραγματικότητα στην τύχη του, αφού προηγουμένως είχε εξωθηθεί στη σύγκρουση των Νοεμβριανών.
Πεπεισμένος για την τελευταία αυτή εξέλιξη εγκατέλειψε ο Falkenhausen το ελληνικό έδαφος μετά την αναστολή λειτουργίας της γερμανικής πρεσβείας, αλλά λίγο αργότερα επέστρεψε στο Μακεδονικό Μέτωπο για να οργανώσει τη συνέχιση του ανένδοτου κατά της Αντάντ με άλλα μέσα. Μετά την αναγκαστική υποστολή της πολεμικής σημαίας από τον Κωνσταντίνο και τη Σοφία (τον Μεταξά και τους Επιστράτους του), όλες οι ελπίδες εναποτέθηκαν σε όσα ο πρώην στρατιωτικός ακόλουθος ήταν ικανός να αποδείξει ότι μπορούσε πλέον να πράξει στο πεδίο της μάχης.
Ο πρόσκαιρος κλονισμός της εμπιστοσύνης των φιλοβασιλικών έναντι της Γερμανίας για τη στρατιωτική απουσία της κατά τη διάρκεια των Νοεμβριανών (εξαιρουμένης της οικονομικής βοήθειας) γρήγορα επουλώθηκε γιατί δεν υπήρχε άλλη επιλογή. Αμέσως οι χίμαιρες των αντιβενιζελικών ελίτ ταυτίστηκαν με τις γερμανικές χίμαιρες πως ο στρατός των ατάκτων του Falkenhausen θα μπορούσε ίσως να διασώσει κάτι από την τιμή των όπλων και να προσφέρει έστω μία προσωρινή ανακούφιση στα βάσανα των πιστών Ελλήνων βασιλέων και πρωτίστως στο δράμα που βίωνε (μονίμως) η Σοφία. Η διαφορά εδώ έγκειτο στο γεγονός ότι οι Γερμανοί γρήγορα ανέκαμψαν και αναγνώρισαν την σκληρή πραγματικότητα, ενώ απεναντίας ο Κωνσταντίνος, η Σοφία και η στενή αυλή τους (με ελάχιστες εξαιρέσεις) θα συνέχιζαν μέχρι το τέλος του πολέμου να βυθίζονται ολοένα και βαθύτερα στον κόσμο με τις αυταπάτες.
Το απονενοημένο διάβημα: Με τους αντάρτες στα βουνά
Ο Κάιζερ είχε υποσχεθεί στην αδελφή του ότι δεν θα την άφηνε μόνη και αβοήθητη και ότι θα της έστελνε πίσω τον Falkenhausen, κρατώντας τουλάχιστον στην περίπτωση αυτή την υπόσχεσή του. Επιστρέφοντας στα γνώριμα μέρη, φρόντισε από τη Λάρισα να επικοινωνήσει με το Παλάτι και προσωπικά να μιλήσει με τη Σοφία. Και παρότι δεν κατάφερε να μεταβεί στην Αθήνα για να συναντήσει τον Μεταξά, κυβέρνηση και βασιλείς κρέμονταν πλέον από την επιτυχία της αποστολής του. Με τον Γεώργιο Τσόντο (Βάρδα) ιθύνοντα νου της κίνησης άλλων σημαινόντων Μακεδονομάχων πέτυχε σε ένα πρώτο στάδιο να οργανώσει ομάδες ατάκτων και να τις κατανείμει σε πεδία δράσης εντός της ουδετέρας ζώνης. Το πρόβλημα εδώ δεν ήταν η στρατολόγηση, καθώς έφεδροι και σποραδικά μόνιμοι έσπευσαν να καταταγούν, αλλά ο εφοδιασμός των ομάδων αυτών με πυρομαχικά και τρόφιμα για να επιβιώσουν αρχικά μέσα στις αντίξοες συνθήκες του χειμώνα στις ορεινές περιοχές και ακολούθως να είναι σε θέση να διεξάγουν πόλεμο φθοράς στους Αγγλογάλλους, αποτελώντας το τελευταίο ανάχωμα αντίστασης μεταξύ των δύο «κρατών» της διχοτομημένης Ελλάδας. Οι «φιλότιμες» προσπάθειες μέσω των κατά τόπους στρατιωτικών διοικητών και σχηματισμών να προωθηθούν πολεμοφόδια στους αντάρτες της «αντιβενιζελικής νομιμότητας» και η χρηματοδότηση που διασφαλίστηκε από γερμανικής πλευράς συμπλήρωναν εμπράκτως όσα παρασκηνιακά έπραττε το κράτος των Αθηνών για να μη σπάσει το ανάχωμα αυτό μπροστά στη βενιζελική πλημμυρίδα της Θεσσαλονίκης.
Ο Falkenhausen εγκατέλειψε πρώτος την εξαρχής διαφαινόμενη ως καταδικασμένη σε αποτυχία προσπάθεια στα τέλη Ιανουαρίου του 1917, για να ασχοληθεί στη συνέχεια με τους πολλά υποσχόμενους αλβανούς ατάκτους του, και σταδιακά ένας ένας από τους μάχιμους νέους Μακεδονομάχους αναγκάστηκαν να κηρύξουν αποστράτευση και να επιστρέψουν στην ατομική παρανομία τους. Με το τέλος της άνοιξης εξανεμίστηκαν και οι τελευταίες (φρούδες) ελπίδες ότι η συνάντηση των ατάκτων θα μπορούσε να μετεξελιχθεί σε αξιόμαχο στρατό που θα συμπαρέσυρε στο διάβα του και την κοινωνία για να απελευθερώσουν από κοινού για λογαριασμό του βασιλιά τη σκλαβωμένη στους ξένους (Αντάντ) Μακεδονία και να την προσφέρουν ξανά στη νόμιμη (βασιλική) εξουσία. Πριν και ο ίδιος ο Κωνσταντίνος αποδεχθεί τις συμμαχικές αποφάσεις και πάρει τον δρόμο της εξορίας, για να συνεχίσει από την Ελβετία πλέον να ονειρεύεται/μηχανεύεται την επιστροφή του, πρόλαβε να ασκήσει πιέσεις για να μην λογοδοτήσουν οι υπεύθυνοι, παρουσιάζοντας την ανταρσία στα μακεδονικά βουνά ως αυθόρμητη λαϊκή αντίδραση που δεν ετύγχανε της κυβερνητικής συγκατάθεσης και άρα υποστήριξης.
Αν μέχρι τον Ιούνιο του 1917 το Βερολίνο είχε μετέλθει κάθε μέσο (δια της επίσημης πολιτικής, της κρυφής διπλωματίας, του πειθαναγκασμού αλλά και των ωμών εκβιασμών, της εξαγοράς εντύπων και συνειδήσεων, της προπαγάνδας, της συγκρότησης και χρηματικής ενίσχυσης του αντιβενιζελικού μετώπου, της διπλής εκδίωξης του Βενιζέλου, μέχρι και της οργάνωσης της δολοφονίας του, της πρόκλησης εμφυλίου πολέμου και της σύγκρουσης με την Αντάντ κ.λπ.) για να αποσπάσει την Ελλάδα από τον συμμαχικό έλεγχο, μετά την έξωση του βασιλιά και των υποστηρικτών του αγωνίστηκε να τους τιθασεύσει στον βαθμό που δεν θα έθεταν σε κίνδυνο τους βαλκανικούς σχεδιασμούς και κατ’ επέκταση τη συμμαχία του με τη Βουλγαρία.
Αντί επιλόγου: «Άνω σχώμεν τας καρδίας»
Ο στενότερος συνεργάτης και σταθερός συνομιλητής των Schenck-Falkenhausen, η πιο αξιόπιστη πηγή πληροφοριών για τη γερμανική πρεσβεία, ο συνδιαμορφωτής σε ορισμένες περιπτώσεις καίριων κατευθύνσεων της προπαγάνδας και ποδηγέτησης της κοινής γνώμης, έμεινε άφωνος στο άκουσμα της είδησης για τη λήξη του πολέμου και τη γερμανική ήττα. Πώς θα δικαιολογούσε στον εαυτό του τις βεβαιότητες που κόμιζε κάθε φορά που έβλεπε τους βασιλείς για να τους μεταφέρει τις ειδήσεις των γερμανικών νικών ή να φιλτράρει τις ήττες, ώστε να μην κλονιστεί το υψηλό ηθικό; Ο Ιωάννης Μεταξάς είδε τον κόσμο του να θρυμματίζεται μονομιάς μπροστά στα πόδια του και τον Βενιζέλο (δίπλα στους συμμάχους του) να εξέρχεται νικητής και λίαν συντόμως εδαφικός τροπαιούχος. Τουλάχιστον μπορούσε να παρηγορηθεί με την ιδέα ότι η μεγάλη χώρα στην οποία είχε εναποθέσει τις ελπίδες του κατά τη διάρκεια του πολέμου για την επικράτηση στον πολιτικό στίβο μάχης έναντι του βενιζελισμού, κάποια στιγμή θα αναγεννιόταν ως άλλος Φοίνικας από τις στάχτες της. Εκείνο που τη δεδομένη στιγμή δεν μπορούσε ακόμα να δει, ήταν τον εαυτό του δύο και πλέον δεκαετίες αργότερα να δηλώνει με βεβαιότητα ενώπιον των ιδιοκτητών των αθηναϊκών εφημερίδων στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία (Γενικό Στρατηγείο) ότι ούτε «τη φορά αυτή η Γερμανία θα εξέλθει νικήτρια του παγκοσμίου πολέμου». Όσο για τον Falkenhausen, ο θάνατος τον βρήκε το 1944 και από αυτή την άποψη τον προφύλαξε από τη βιωμένη επόμενη μεγάλη ήττα…
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Το παρόν κείμενο βασίζεται στην πρόσφατα εκδοθείσα μονογραφία του γράφοντος Οι αργυρώνητοι. Η γερμανική προπαγάνδα στην Ελλάδα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2020 (Οκτώβριος). Επιπλέον, αντλεί πολύτιμες πληροφορίες από το ανέκδοτο ημερολόγιο του στρατιωτικού ακόλουθου, που απόκειται στο Ομοσπονδιακό Στρατιωτικό Αρχείο του Φράιμπουργκ (Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg [BArch], N 2068, Nachlass Ernst von Falkenhausen), η μεταγραφή και ο κριτικός υπομνηματισμός του οποίου βρίσκονται σε εξέλιξη από τους Heinz Richter, Βάιο Καλογρηά, Wilma Gilbert-Winnes, Στράτο Δορδανά.
