Η παγκόσμια "επιστροφή του Θεού" για την οποία κανείς δε συζητά στην Ελλάδα

Σημείωση ardin-rixi.gr: Παρά το γεγονός ότι η ερμηνεία των στατιστικών που παρουσιάζονται στο ενδιαφέρον κείμενο του Τζόελ Κότκιν θα μπορούσε να ενσωματώνει άλλα επίπεδα και προβληματικές, ή, να υιοθετεί διαφορετικές προσεγγίσεις στα σημεία –όπως για την θρησκευτικότητα στη Σίλικον Βάλεϋ, όπου μάλλον έχουμε να κάνουμε με το θρησκευτικό πάντρεμα και την μεταφυσική επένδυση της ιδεολογίας του μετανθρώπου– το κείμενο αναδημοσιεύεται για την ‘μεγάλη εικόνα’ που αναδεικνύει, και η οποία ελάχιστα έχει συζητηθεί στην χώρα μας.

Του Τζόελ Κότκιν. *Δημοσιεύθηκε στην διαδικτυακή επιθεώρηση Unherd, στις 16 Οκτωβρίου 2025. Ο Τζόελ Κότκιν είναι Κοινωνικός Γεωγράφος και η έρευνά του επικεντρώνεται στις σύγχρονες τάσεις που διαπερνούν τις αμερικανικές πόλεις. Από τα τελευταία του βιβλία, μεγάλο αντίκτυπο έχει ο Νέος Φεουδαλισμός που κυκλοφόρησε το 2021.
ΑΡΔΗΝ – 03/11/2025

Πριν από σχεδόν 60 χρόνια, το περιοδικό Time, σημαίνον τότε μέσο, έθεσε ένα ανησυχητικό ερώτημα στο εξώφυλλό του: «Είναι ο Θεός νεκρός;». Ωστόσο σήμερα, μια πνευματική δίψα κυριαρχεί στην Αμερική, καθώς περίπου τα 2/3 των θρησκευτικά μη ταυτισμένων Αμερικανών εξακολουθούν να πιστεύουν στον Θεό ή σε ένα παγκόσμιο πνεύμα, σύμφωνα με το Pew Research Center. Συνολικά, οι νέοι άνθρωποι πλησιάζουν εγγύτερα στην ιδέα μιας ανώτερης δύναμης, και νέες έρευνες δείχνουν ότι η πλειονότητα των εφήβων της Γενιάς Ζ ενδιαφέρεται περισσότερο να μάθει για τον Ιησού, χρησιμοποιώντας συχνά το διαδίκτυο για να ανανεώσει την πίστη της.

Υπάρχουν ακόμη και σημάδια αναζωπύρωσης στην σαφώς κοσμική Ευρώπη, με 45% αύξηση των βαπτίσεων στην Γαλλία –χώρα με μακρά αντικληρικαλική παράδοση– σε σχέση με πέρυσι. Και, όπως σημειώνει το The Spectator, υπάρχει μια «βιβλική έκρηξη» (“boom biblique”): η ραγδαία αύξηση των πωλήσεων της Αγίας Γραφής. Γενικότερα, τα θρησκευτικά βιβλιοπωλεία αναφέρουν αύξηση 20% στις πωλήσεις τους από το 2024. Στη Βρετανία, μάλιστα, μιλούν για μια «σιωπηλή αναβίωση», με το ποσοστό του πληθυσμού που εκκλησιάζεται να ανέρχεται σχεδόν στα 6 εκατομμύρια το 2025, από 3,7 εκατομμύρια το 2018, με μεγάλο μέρος της δυναμικής να εντοπίζεται κυρίως μεταξύ των νέων ανδρών.

Στη σύγχρονη κοινωνιολογία, η επικρατούσα αντίληψη είναι ότι οι θρησκευόμενοι άνθρωποι είναι γενικά λιγότερο φιλομαθείς, λιγότερο φιλόδοξοι και λιγότερο ευφυείς από τους μη πιστούς συνομηλίκους τους. Αλλά αυτή η άποψη δεν ευθυγραμμίζεται με την τρέχουσα πραγματικότητα. Αντιθέτως, μια ενδελεχής ανάλυση των δεδομένων δείχνει ότι, τα τελευταία 15 χρόνια, όσοι συμμετέχουν ενεργά σε θρησκευτικές πρακτικές είναι πιο πιθανό να έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο, ενώ οι άθεοι λιγότερο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι θρησκευτικές ομάδες επικρατούν έναντι των αθέων και αγνωστικιστών.

Συνολικά, η θρησκευτική πίστη είναι πιο έντονή ανάμεσα στους επαγγελματίες μεσαίου εισοδήματος. Μια ανάλυση της Cooperative Election Study 2022-2023, που εξέτασε σχεδόν 85.000 Αμερικανούς, έδειξε θετική συσχέτιση μεταξύ εκπαίδευσης και εβδομαδιαίου εκκλησιασμού. Το ποσοστό συμμετοχής αυξάνεται από 23% μεταξύ αποφοίτων λυκείου σε 30% μεταξύ κατόχων μεταπτυχιακών τίτλων. Αυτή η τάση επιβεβαιώνεται από την έρευνα του κοινωνιολόγου Φίλιπ Σβάντελ (Philip Schwadel), η οποία διαπίστωσε ότι κάθε επιπλέον έτος εκπαίδευσης αυξάνει την πιθανότητα ενός Αμερικανού να παρακολουθεί θρησκευτικές λειτουργίες κατά 15%.

Την ίδια στιγμή, ο χαρακτήρας των πιστών έχει αλλάξει και έχει αποκτήσει ολοένα και πιο συντηρητική κατεύθυνση. Αυτό σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την άνοδο της Γενιάς Ζ, όπως σημειώνει ο θρησκευτικός αναλυτής Άαρον Ρεν (Aaron Renn). Οι νέοι πιστοί, στρέφονται προς την πίστη μέσα σε ένα περιβάλλον σαφώς εχθρικό προς τη θρησκεία. Επιπλέον, έχουν υιοθετήσει πολιτικές θέσεις σχετικά με τη φυλή, τη μετανάστευση και τον ακτιβισμό του φύλου, οι οποίες διαφέρουν δραματικά από εκείνες που υποστήριζαν οι μεγαλύτερης ηλικίας φιλελεύθεροι καθολικοί καθώς και οι προτεστάντες των κυριότερων εκκλησιών (mainline Protestants).

Πράγματι, η προοδευτική ιδεολογία έχει αποδειχθεί καταστροφική για τις Εκκλησίες που την ασπάζονται. Το 2019, στις Ηνωμένες Πολιτείες έκλεισαν περισσότερες προτεσταντικές εκκλησίες απ’ όσες άνοιξαν, καθώς οι κύριες προτεσταντικές ομολογίες έχασαν 5 εκατομμύρια μέλη την τελευταία δεκαετία. Οι ιστορικά κυρίαρχες εκκλησίες του προτεσταντισμού αριθμούν σήμερα μετά βίας το 9% των Αμερικανών, από ένα ανώτατο σημείο της τάξης του 50%. Ομολογίες στις οποίες κυριαρχεί ο προοδευτισμός, όπως οι Πρεσβυτεριανοί, οι Επισκοπαλιανοί και η Ενωμένη Εκκλησία του Χριστού βιώνουν αυτό που ένας αναλυτής περιέγραψε ως «λουτρό αίματος», με τη συμμετοχή να έχει μειωθεί τουλάχιστον κατά 30% από τη δεκαετία του ’90.

Στον Καναδά, οι κάποτε κυρίαρχοι Αγγλικανοί έχουν χάσει περίπου τα τρία τέταρτα των πιστών τους και, σύμφωνα με ορισμένους εκκλησιαστικούς ηγέτες, ενδέχεται να εξαφανιστούν έως το 2040. Ακόμη και στην πατρίδα τους, την Αγγλία, η Εκκλησία της Αγγλίας –κοσμικά φιλελεύθερη και περιφρονητική απέναντι σε πολλές από τις ανησυχίες των πιστών της σχετικά με προβλήματα όπως ο ισλαμικός εξτρεμισμός ή τα κυκλώματα σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων– βρίσκεται σε παρακμή και ίσως ξεπεραστεί από το Ισλάμ μέσα σε μία δεκαετία. Ο φιλελεύθερος καθολικισμός παρουσιάζει παρόμοια σημάδια δημογραφικής γήρανσης και αποκοπής από την κοινωνική πραγματικότητα.

Με λίγα λόγια, οι προοδευτικές ιεραρχίες όλων των δογμάτων αντιμετωπίζουν την πρόκληση μιας ολοένα και πιο συντηρητικής βάσης πιστών, τόσο στη Δύση όσο και ακόμη περισσότερο στην Αφρική, η οποία αποτελεί το καμίνι του μέλλοντος για τον Καθολικισμό. Παραδοσιακές πίστεις, όπως η Ελληνορθοδοξία, φαίνεται να τα πηγαίνουν καλύτερα. Μια έρευνα για τις ορθόδοξες εκκλησίες σε όλη τη χώρα (τις ΗΠΑ) βρήκε ότι οι ενορίες είδαν αύξηση 78% στους προσερχόμενους νεοφώτιστους το 2022, σε σύγκριση με τα προ της πανδημίας επίπεδα του 2019. Ο μέσος όρος ηλικίας των παρευρισκομένων είναι τα 42 έτη, με το 62% να βρίσκεται μεταξύ 18 και 45 ετών. Αυτό είναι σημαντικά νεότερο ηλικιακό προφίλ σε σχέση με άλλες μεγάλες ομολογίες.

Μεταξύ των Εβραίων, οι συναγωγές που πρόσκεινται στους ρεφορμιστές και ακόμα και τους συντηρητικούς αντιμετωπίζουν πτώση, ενώ εκείνες του Ορθόδοξου Ιουδαϊσμού –ιδίως το ακμάζον κίνημα Chabad– έχουν αυξήσει τόσο τα μέλη τους όσο και την επιρροή τους, γνωρίζοντας τη μεγαλύτερη άνοδο συμμετοχής μετά τις 7 Οκτωβρίου. Ορισμένοι ρεφορμιστές Εβραίοι (συμπεριλαμβανομένου και του συγγραφέα αυτού του κειμένου) έχουν σοκαριστεί από τη στροφή προς τον αντισιωνισμό εκ μέρους κορυφαίων ραβίνων αυτής της τάσης. Δεδομένης της συντριπτικής υποστήριξης του Ισραήλ μεταξύ των Εβραίων, αυτοί οι κληρικοί με αριστερό προσανατολισμό μπορούν μόνο να αποξενώσουν τη μεγάλη πλειοψηφία των πιστών τους και να επιβιώσουν μόνον ως «χρήσιμοι ηλίθιοι» για εκείνους που επιδιώκουν την καταστροφή του εβραϊκού κράτους.

Εάν υπάρχει ένα επίκεντρο για τη νέα θρησκευτική αναζωπύρωση, αυτό είναι η Αφρική –η μοναδική ήπειρος με αυξανόμενο πληθυσμό και τεράστιες, σε μεγάλο βαθμό ανεκμετάλλευτες, οικονομικές δυνατότητες. Ιστορικά, οι χριστιανικές ιεραποστολές υπήρξαν κεντρικές για την καθιέρωση της τυπικής εκπαίδευσης στην ήπειρο, δημιουργώντας έναν διαρκή σύνδεσμο μεταξύ πίστης και κοινωνικής ανόδου. Σήμερα, ο Πεντηκοστιανισμός αποτελεί βασικό μοχλό αυτής της τάσης, προσφέροντας μια εκδοχή του Χριστιανισμού που προωθεί αξίες όπως ο ατομικισμός και η ισχυρή εργασιακή ηθική, παρέχοντας στους πιστούς πνευματικά και κοινωνικά εργαλεία για να επιδιώξουν οικονομική πρόοδο και ένα καλύτερο μέλλον.

Παραγνωρισμένη για τα δυτικά συμφέροντα, η Αφρική απέχει πολύ από το να είναι μια ‘γη της απελπισίας’. Εκεί βρίσκονται οι 11 από τις 20 ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες του κόσμου. Μέσα σε έναν μόνο αιώνα, η ήπειρος έχει βιώσει μια θρησκευτική επανάσταση παράλληλα με την οικονομική της άνοδο. Αν και το Ισλάμ έχει επεκτείνει την παρουσία του στην Αφρική, διπλασιάζοντας το μερίδιό του από το 1900, η κυριότερη αύξηση παρατηρείται μεταξύ των Χριστιανών. Η χριστιανική πίστη έχει κερδίσει το 57% του συνόλου από το 1900, σε σύγκριση με ένα 29% για το Ισλάμ.

Είναι σαφές ότι η δημογραφική ιδιαιτερότητα της Αφρικής θα καθορίσει το μέλλον της θρησκείας. Ο πληθυσμός της Υποσαχάριας Αφρικής αυξήθηκε κατά 31% μεταξύ 2010 και 2020, φτάνοντας τα 1,1 δισεκατομμύρια. Οι προβλέψεις του ΟΗΕ δείχνουν ότι αυτός ο πληθυσμός θα αυξηθεί κατά 2/3 έως το 2050, την ίδια περίοδο στην οποία η Ευρώπη και η Βόρεια Αμερική αναμένεται να παραμείνουν σε μεγάλο βαθμό στάσιμες. Μέχρι το τέλος του αιώνα, επτά από τα δεκαπέντε πιο πολυπληθή κράτη του πλανήτη εκτιμάται ότι θα βρίσκονται στην Αφρική –μια εντυπωσιακή αντίθεση με το 1950, όταν μόνο μία αφρικανική χώρα περιλαμβανόταν σε αυτή τη λίστα.

Τελικά το μέλλον του Χριστιανισμού βρίσκεται στην Αφρική. Το 2020, ζούσαν 697,4 εκατομμύρια Χριστιανοί στην Υποσαχάρια Αφρική. Αυτή η αύξηση ευθύνεται πλέον για το μεγαλύτερο μέρος της συνολικής ανόδου των Χριστιανών παγκοσμίως. Έναν αιώνα πριν, τα 2/3 των Χριστιανών του κόσμου ζούσαν στην Ευρώπη. Σήμερα, αυτό το ποσοστό έχει μειωθεί περίπου στο 1/4. Έως το 2050, οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι 4 στους 10 Χριστιανούς παγκοσμίως θα ζουν στην Υποσαχάρια Αφρική. Το μερίδιο της περιοχής επί του παγκόσμιου χριστιανικού πληθυσμού αναμένεται να φθάσει το 38% έως το 2050, από ¼ το 2010· ενώ το μερίδιο της Ευρώπης προβλέπεται να καταρρεύσει μόλις στο 16%. Οι Χριστιανοί της Αφρικής είναι επίσης ιδιαίτερα νεανικοί πληθυσμοί, με μέση ηλικία τα 20 έτη, έναντι παγκόσμιας μέσης ηλικίας Χριστιανών τα 30.

Στην Αφρική, ο Χριστιανισμός έχει σαφή κοινωνικά συντηρητικό προσανατολισμό και υιοθετεί παραδοσιακές θέσεις τόσο εντός των κυρίαρχων δογμάτων, όπως οι Αγγλικανοί ή η Καθολική Εκκλησία, όσο και στις ταχέως αναπτυσσόμενες ευαγγελικές, χαρισματικές και πεντηκοστιανές ομολογίες.

Αυτός ο δεσμός ανάμεσα στη θρησκευτική πίστη και την ανάπτυξη, που είναι τόσο ορατός στην Αφρική, θα μπορούσε να διαμορφώσει και τη Δύση. Η εκπαίδευση, η οποία εδώ και δεκαετίες κυριαρχείται από κοσμικούς προοδευτικούς και ριζοσπαστικές ιδεολογίες, θα αποτελέσει κρίσιμο σημείο καμπής. Στο Νότιο Μπρονξ South Bronx ή το Σάρπσταουν του Χιούστον –περιοχές με υψηλή συγκέντρωση μεταναστών– εκπαιδευτικοί από τα θρησκευτικά σχολεία σημειώνουν επιτυχίες με νέους από πολύ φτωχό κοινωνικό υπόβαθρο, εκεί όπου η κοσμική εκπαίδευση αποτυγχάνει. Αγόρια από τις φτωχές γειτονιές του κέντρου που φοιτούν σε θρησκευτικά σχολεία, όπως σημειώνει η κοινωνιολόγος Ιλάνα Χόροβιτς (Ilana Horwitz) του Πανεπιστημίου Tulane, τα πηγαίνουν πολύ καλύτερα και έχουν διπλάσιες πιθανότητες να αποφοιτήσουν από το πανεπιστήμιο σε σχέση με εκείνα των δημόσιων σχολείων. Καθοριστικά εδώ, υπογραμμίζει, είναι τα ορισμένα στοιχεία που συνδέονται με την θρησκευτικότητα, όπως ο σεβασμός προς τους μεγαλύτερους και η υψηλή αξιολόγηση της μάθησης. Ακόμη και η ενοχή, σημειώνει, έχει τη δική της αποτελεσματικότητα, βοηθώντας να συγκρατηθούν οι χειρότερες παρορμήσεις που συχνά οδηγούν τους εφήβους σε σκοτεινά μονοπάτια.

Σε εθνικό επίπεδο, οι εγγραφές σε ιδιωτικά χριστιανικά σχολεία έχουν αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Στη Νέα Υόρκη, καθώς τα δημόσια σχολεία της πόλης αδειάζουν, τα καθολικού προσανατολισμού charter schools έχουν διπλασιάσει τον αριθμό των μαθητών τους. Στον οργανισμό Association of Christian Schools International, που περιγράφεται ως «ένα από τα μεγαλύτερα δίκτυα ευαγγελικών σχολείων στη χώρα», η εγγραφή μαθητών από το νηπιαγωγείο έως τη δωδεκάτη τάξη (K-12) αυξήθηκε κατά 12% μεταξύ των σχολικών ετών 2019-2020 και 2020-2021, ακόμη και καθώς περισσότερες οικογένειες εγκαταλείπουν τα δημόσια σχολεία. Η άνοδος των προγραμμάτων voucher, συμπεριλαμβανομένων και αυτών σε μεγάλες πολιτείες όπως το Τέξας και η Φλόριντα, έχει ωφελήσει σε μεγάλο βαθμό τα σχολεία με θρησκευτικό προσανατολισμό.

Καθίσταται ολοένα και πιο σαφές ότι η θρησκευτική πίστη προσφέρει κρίσιμα κοινωνικά οφέλη. Για παράδειγμα, μόλις το 10% των θρησκευόμενων ατόμων δηλώνουν σήμερα ότι δεν έχουν στενούς φίλους· το ποσοστό αυτό σχεδόν διπλασιάζεται μεταξύ των δίχως πίστη. Η συμμετοχή στην εκκλησία συνδέεται γενικά, σύμφωνα με μελέτη του 2022 του American Journal of Epidemiology, με καλύτερα αποτελέσματα ως προς τους δείκτες υγείας. Εξίσου τεκμηριωμένοι είναι οι δεσμοί ανάμεσα στην θρησκευτική συμμετοχή και την φιλανθρωπία, του μεγαλύτερου προσδόκιμου ζωής και των πιο σταθερών οικογενειών.

Ο χριστιανός παρουσιαστής ραδιοφωνικών εκπομπών Τζάστιν Μπράιερλι (Justin Brierley) προβλέπει «την πτώση του Νέου Αθεϊσμού». Το όραμα του Ρίτσαρντ Ντόκινς για ένα σύμπαν καθοδηγούμενο από «τυφλή, ανελέητη αδιαφορία» αμφισβητείται πλέον από μια γενιά συντηρητικών διανοητών, όπως ο Τζόρνταν Πίτερσον, και η Αγιάν Χίρσι Άλι (Ayaan Hirsi Ali) ή τον Τζέι Ντι Βανς (JD Vance) οι οποίοι αγκαλιάζουν την αναζωπύρωση της θρησκείας ως αντίβαρο στη σύγχρονη κατάρρευση του θεσμού του γάμου, της οικογένειας, της κοινότητας και της κοινωνίας των πολιτών.

Ακόμη και ορισμένοι από την τεχνολογική ελίτ επανεξετάζουν τις θέσεις τους. Οι περισσότεροι επιστήμονες τείνουν προς την ριζική εκκοσμίκευση, αλλά φαίνεται να αναδύεται μια τάση προσχώρησης στην πίστη. Χαρακτηριστικά, Εταιρεία Καθολικών Επιστημόνων (Society of Catholic Scientists), που βρίσκεται σε άνοδο, αριθμεί πλέον περισσότερα από 2.100 μέλη και διαθέτει 28 περιφερειακά παραρτήματα.

Ακόμη και στην τεχνολογική καρδιά της εκκοσμικευμένης Αμερικής, τη Σίλικον Βάλεϊ, διαφαίνονται θρησκευτικές ζυμώσεις. Ο Ίλον Μασκ, έχει μετατοπιστεί και υιοθετεί δημόσια τον Χριστιανισμό, τον οποίο θα περιγράψει ως «θρησκεία της περιέργειας» και «μεγαλύτερου φωτισμού». Άλλοι διευθύνοντες σύμβουλοι και επενδυτές, όπως ο Πατ Γκέλσινγκερ (πρώην επικεφαλής της Intel), ο Γκάρι Ταν (CEO του Y Incubator) και ο Πίτερ Τιλ, έχουν επίσης στραφεί προς την θρησκευτική πίστη.

Στη Σίλικον Βάλεϊ –όπου, όπως παρατηρεί ένας σχολιαστής, η θρησκεία είναι «σχεδόν παράνομη» – η ενορία της καθολικής εκκλησίας Our Lady of Peace έχει αυξηθεί και περιλαμβάνει περισσότερες από 3.000 οικογένειες. Και, σύμφωνα με τον πατέρα Μπράιαν Ντίνκελ, ο οποίος ακούει κατά εκτίμηση 50.000 εξομολογήσεις τον χρόνο, «άνθρωποι που ίσως ευημερούν οικονομικά θέλουν και κάτι παραπάνω. Οι άνθρωποί μας εργάζονται στη Google και στην Apple, αλλά υπάρχει μια πραγματική αναζήτηση για την αλήθεια πέρα από την τεχνολογία».

Τελικά, οι θρησκευόμενοι ενδέχεται να επικρατήσουν λόγω των υψηλότερων δεικτών γεννητικότητας που τους διακρίνουν. Οι περιοχές όπου οι Αμερικανοί αποκτούν παιδιά τείνουν να βρίσκονται στον Νότο, στις Μεγάλες Πεδιάδες και σε τμήματα των ενδοορεινών δυτικών πολιτειών. Αυτές είναι επίσης περιοχές όπου κυριαρχεί ο συντηρητικός Χριστιανισμός. Η παρουσία παιδιών είναι ακόμη πιο σημαντική σε μια εποχή όπου η «βόμβα του υπερπληθυσμού» έχει μεταμορφωθεί σε «έλλειμμα».

Είναι, λοιπόν, πιθανό ότι περισσότεροι Αμερικανοί, βλέποντας τα οφέλη της πίστης και της κοινότητας, θα συνεχίσουν στο μέλλον να αποκτούν έναν περισσότερο θρησκευτικό τρόπο σκέψης. Τα νέα περί θανάτου του Θεού, όπως αποδεικνύεται, ήταν μάλλον υπερβολικά.