Είναι πολλοί οι μύθοι και οι ανακρίβειες που έχουν στερεωθεί γύρω από το πρόσωπο του Ίωνος Δραγούμη. Η πολυσχιδής προσωπικότητά του, η πολυπραγμοσύνη και τα όποια αντιφατικά στοιχεία της πολιτικής του δράσης καθιστούν δύσκολη την καταχώρησή του σε έναν συγκεκριμένο πολιτικό-ιδεολογικό χώρο. Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι ο Δραγούμης έχαιρε (και χαίρει εν μέρει ακόμα) της εκτίμησης ανθρώπων από το σύνολο του πολιτικού φάσματος (είναι γνωστά άλλωστε τα όσα είχε γράψει για εκείνον, κατά την περίοδο της δολοφονίας του, ο κοινωνιολόγος και μέλος τότε της ΚΕ του ΣΕΚΕ Γιάνης Κορδάτος), η μνήμη του σήμερα συντηρείται κατεξοχήν από οργανώσεις και φορείς μιας ορισμένης ιδεολογικής κατεύθυνσης, ίσως λίγο δεξιότερα της δεξιάς.
Οι αιτίες για αυτό είναι πολλές και μπορούν επιγραμματικά να αναζητηθούν στο γεγονός ότι η κεντροδεξιά αστική παράταξη δημιούργησε σταδιακά άλλα πολιτικά ινδάλματα που ταίριαζαν περισσότερο στην μεταπολεμική της ταυτότητα, η οποία πόρρω απείχε από τα κοινωνικά και πολιτικά προτάγματα που εξέφρασε ο Δραγούμης, ενώ η πλειοψηφούσα κεντροαριστερή λαϊκή και προσφυγική τάση ήταν εγγενώς βενιζελική, επομένως εγγενώς αντιδραγουμική. Τέλος, η μαρξιστική αριστερά δεν θα μπορούσε ποτέ να οικειοποιηθεί έναν πολιτικό στοχαστή και διανοούμενο που δεν άνηκε ποτέ στις τάξεις της.
Η άκρα δεξιά, λοιπόν, εκμεταλλεύτηκε το κενό αυτό και ιδιοποιήθηκε τον Δραγούμη. Δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως χρωστάμε σε αυτή την δημοφιλία του σήμερα. Όμως, από την άλλη, η ιδιοποίηση αυτή δημιούργησε στρεβλώσεις στην προσπάθεια προσέγγισης των ιδεών και του πολιτικού στοχασμού του Δραγούμη και συνέβαλε στον περιορισμό και τη στεγανοποίηση της μνημόνευσής του, μολονότι στο παρελθόν τη σκέψη του είχαν προβάλει και εκθειάσει λογοτέχνες όπως ο Γιώργος Θεοτοκάς στο «Ελεύθερο Πνεύμα», ο φίλος του Νίκος Καζαντζάκης και ο Οδυσσέας Ελύτης, καθώς και πολιτικοί όπως ο Ανδρέας Παπανδρέου.
Αν μελετήσει κανείς τον πολιτικό και ιδεολογικό προσανατολισμό του Δραγούμη διαπιστώνει ότι αυτός έρχεται σε αντίθεση με αρκετές από τις αντιλήψεις των σύγχρονων θιασωτών του, οι οποίοι είναι λογικό να αποκρύπτουν ή να στρογγυλεύουν θέσεις του που δεν θα μπορούσαν εύκολα να καταπιούν. Η ανάδειξη της σκέψης του στοχαστή Δραγούμη σήμερα είναι καίριας σημασίας, καθώς αυτή μπορεί να συμβάλει στην προβολή, τη γνωριμία και την πρόσληψή του από την ελληνική κοινωνία στο σύνολό της, πέρα από τα σημερινά περιχαρακωμένα παραταξιακά στεγανά. Σε αυτό το πλαίσιο, στο παρόν άρθρο θα επιχειρηθεί να τεθούν ορισμένα σημεία τα οποία, κατά την κρίση μας, συνθέτουν τον ιδεολογικό ορίζοντα του Ίωνα και που θα προκαλέσουν ίσως έκπληξη σε όσους έχουν μία επιφανειακή εικόνα για εκείνον.
1) Ο Ίων Δραγούμης δεν ήταν ρατσιστής-φυλετιστής
Σε αντίθεση με αρκετούς σημερινούς υποστηρικτές του, αλλά και με αρκετούς σύγχρονούς του στοχαστές όπως ο Πέτρος Βλαστός, ο Δραγούμης δεν μίλησε ποτέ για κάποια φυλετική ανωτερότητα ούτε πίστευε στο αναλλοίωτο της γονιδιακής σύστασης του έθνους. Στο «Όσοι Ζωντανοί» αναδεικνύει τον πολιτισμό, το κλίμα του εδάφους και τα πνευματικά δημιουργήματα ως στοιχεία που διαμορφώνουν την ιδιοσυγκρασία και ταυτότητα ενός έθνους. Στο ίδιο έργο σημειώνει πως οι φυλές «δεν είναι ποτέ ολότελα φυσικές ή καθάριες», ενώ στη συνέχεια φαίνεται να θεωρεί την ανάμειξη της «ελληνικής ράτσας» με άλλες ως καλό σημάδι για τη μελλοντική προκοπή της ελληνικής φυλής: «Καταλάβετε το τέλος πάντων ὦ Ρωμιοί, ἡ ράτσα σας εἶναι καινούργια… Τὸ ὅτι ἡ ράτσα σας εἶναι καινούργια δὲν σᾶς ἐγκαρδιώνει; Ἂν τὸ ἀνακάτωμά της μὲ ἄλλες φυλὲς δὲν τὸ βλέπετε σὰν καλὸ σημάδι γιὰ τὴν μελλούμενη προκοπή της, ποιὸς σᾶς φταίει; Ἂν σᾶς φταῖνε οἱ δάσκαλοι ποὺ σᾶς ἀποστραβώνουν καὶ σᾶς μαλακίζουν, πνίχτε τους καί ἀνοίχτε τά μάτια σας, ὦ τυφλοί».
2) Ο Ίων Δραγούμης δεν συμπαθούσε τον συντηρητικό κλασικισμό και την αρχαιομανία
Πολεμούσε την αντίληψη ότι οι σύγχρονοι Ρωμιοί ήταν απόγονοι του Λεωνίδα, του Θεμιστοκλή, του Περικλή. Στον «Ελληνικό Πολιτισμό» καταφέρεται εναντίον της —πλασμένης από τους «γραμματιζόμενους Ρωμιούς» και Ευρωπαίους— ιδέας της απευθείας συγγένειας με τους Αρχαίους Έλληνες. Ψέγει την παιδεία των Ελλήνων της εποχής του και τα σχολεία που καλλιεργούν αυτήν την πλάνη, η οποία κατά τη γνώμη του φέρνει ύπνωση και αποτρέπει στο Γένος να καλλιεργήσει και να αξιοποιήσει τα ζωντανά πολιτιστικά του στοιχεία, με σημαντικότερο από όλα τη δημοτική του παράδοση.
3) Ο Ίων Δραγούμης ήταν προοδευτικός
Ο Δραγούμης θεωρεί πως οι Έλληνες πρέπει να δημιουργήσουν κάτι καινούριο, ένα νέο σύστημα στην πολιτική, στην παιδεία, στη γλώσσα, στην οικονομία, στον πολιτισμό, βασισμένο, όπως είπαμε, στα υπάρχοντα ζωντανά στοιχεία του έθνους και όχι στις παρελθοντολαγνικές φαντασιώσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, επιχειρεί να συγκεράσει εθνικισμό, σοσιαλισμό και ανατολισμό, προκειμένου να διατυπώσει την πολιτική εκείνη πρόταση που αρμόζει στις τρέχουσες συνθήκες, η οποία περιλαμβάνει την υπέρβαση του αστισμού και της αστικής ιδεολογίας, τη δημιουργία ενός οικονομικού συστήματος που βασίζεται στους παραγωγικούς συνεταιρισμούς, με στόχο την αναδιανομή του εισοδήματος και την ελάφρυνση των εργατικών στρωμάτων που υποφέρουν από την εκμετάλλευση της μπουρζουαζίας. Παράλληλα, ο Δραγούμης θεωρεί ότι ο ενδεδειγμένος τρόπος διάσωσης του ελληνικού στοιχείου και πραγμάτωσης των εθνικών στόχων δεν είναι η Μεγάλη Ιδέα με τις επιμέρους προσθήκες —τις οποίες πληρώνουν οι Έλληνες που βρίσκονται υπό την πολιτική κυριαρχία άλλων εθνών— αλλά μία πολυεθνική ανατολική ομοσπονδία στην οποία οι Έλληνες θα μπορούσαν να διεκδικήσουν την πολιτική και οικονομική πρωτοπορία και να καταστούν κυρίαρχοι. Ως προς το δίπολο πρόοδος-συντήρηση, ο Δραγούμης δεν απορρίπτει την αξία της διατήρησης ζωτικών στοιχείων της παράδοσης. Στο περιβάλλον της σύγκρουσης του εθνικού διχασμού, γράφει ότι κάποιοι (οι βενιζελικοί) θεωρούν πρόοδο τον «φραγκισμόν» και «υπ’ αυτή την άποψη προοδευτικοί δεν είμεθα και δεν μας λυπεί». Αντ’ αυτού ο Δραγούμης προτάσσει μία άλλη εκδοχή προοδευτικότητας: την «συνείδηση του εαυτού μας και την κατανόηση των άλλων λαών, ανατολικών και δυτικών». Τονίζει ότι το να γίνεις φραγκολεβαντίνος (ήτοι αρνητής του εαυτού σου και δουλικός υπηρέτης των ισχυρών) δεν αρμόζει σε ανθρώπους ελεύθερους και αληθινά προοδευμένους. Άλλα προοδευτικά στοιχεία της ταυτότητάς του ήταν φυσικά ο δημοτικισμός του και ο προσαρμοσμένος στην παράδοση και την ιδιοσυγκρασία του ελληνισμού σοσιαλισμός του.
4) Ο Ίων Δραγούμης δεν ήταν αντικομμουνιστής
Όταν λέμε για τον σοσιαλισμό του Δραγούμη, δεν εννοούμε φυσικά ότι αυτός συμφώνησε ποτέ με κρατικές ολοκληρωτικές παρεμβάσεις έναντι της ατομικής και συλλογικής πρωτοβουλίας και δημιουργίας. Στους «Προγραμματικούς Πολιτικούς Στοχασμούς» του γράφει ότι «δεν θέλομεν υπερφίαλον κρατισμόν». Ωστόσο, όπως γράφει ο ίδιος, στην δεύτερη περίοδο της πολιτικής του δράσης όχι απλά παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις κοινωνικές επαναστάσεις και τους στοχαστές της ταξικής πάλης, αλλά γίνεται και ο ίδιος φορέας και υποστηρικτής μίας κοινωνικής επανάστασης, ήτοι ενός κοινωνικού μετασχηματισμού, προσαρμοσμένου βέβαια στις ιδιαίτερες συνθήκες της ελληνικής πραγματικότητας: «Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Δόξα στην εξορία μου και στην καταναγκαστική αδράνεια. Και σ’ αυτό πρέπει να βάλω une pιtition de principe […] Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική επανάσταση όχι ακόμα». Έτσι, στην τελευταία περίοδο της ζωής του αρχίζει και συζητά για τον σοσιαλισμό και να μιλάει θετικά για την επανάσταση των μπολσεβίκων και τον μετασχηματισμό του 1917 στη Ρωσσία. Μάλιστα, ο «Ριζοσπάστης», η εφημερίδα του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (ΣΕΚΕ), φιλοξενεί ορισμένες παρεμβάσεις του. Ο Γιάνης Κορδάτος, παρά το γεγονός ότι θεωρούσε τον Δραγούμη εκπρόσωπο της αστικής τάξης και όχι αυθεντικό σοσιαλιστή, παραδέχεται ότι ο Ίων συμφωνούσε σε ορισμένα σημεία με το ΣΕΚΕ, ενώ πίστευε παράλληλα ότι ήταν ουτοπιστής καθώς ήθελε να συμβιβάσει δύο αντίθετες ιδεολογίες: τον εθνικισμό με τον σοσιαλισμό.
5) Ο Ίων Δραγούμης ήταν ανατολιστής
Είναι από τους πρώτους ίσως διανοούμενους στον ελληνικό χώρο που διατύπωσε το δόγμα «Ανήκομεν εις την Ανατολήν». Στο προσωπικό του ημερολόγιο διατυπώνει : «Ξεχνούμε ότι η Ανατολή είναι η κοιτίδα μας, λησμονούμε ότι είμαστε Ανατολίτες, ξιπαζόμαστε από τους Φράγκους». Η θέση αυτή του Δραγούμη έρχεται να πλαισιώσει μία συνολική αντίληψη σχετικά με το ελληνικό κράτος, την εγγενώς δυτική ιδεολογία του και την αντίθεση του ίδιου σε αυτό. Το δόγμα του Δραγούμη έρχεται σε αντίθεση με τις πολιτικές και ιδεολογικές συντεταγμένες του ελληνικού κράτους, κατά τα πρώτα εκατό χρόνια του, που τέθηκαν στην πραγματικότητα στην περίοδο της Επανάστασης του 1821. Έτσι, προτάσσει τον κοινοτισμό έναντι του αστισμού, την ανατολική ομοσπονδία έναντι της λογικής του «προκεχωρημένου φυλακίου της Δύσης», τον «ζωντανό» ρωμαίικο δημοτικισμό έναντι της αρχαιόπληκτης (και κατ’ επέκταση δυτικής) καθαρεύουσας.
5) Ο Ίων Δραγούμης ΔΕΝ είναι ο «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού»
Η φράση «πατέρας του ελληνικού εθνικισμού» αναπαράγεται συχνά για το πρόσωπο του Δραγούμη. Ωστόσο, ο ελληνικός εθνικισμός (και το ελληνικό εθνικό κίνημα) γεννήθηκε σταδιακά κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα μέχρι και την Ελληνική Επανάσταση σε διαφορετικές βάσεις από αυτές του εθνικισμού του Δραγούμη. Ο ελληνικός εθνικισμός των αρχών του 19ου αιώνα προσεγγίζει την Ευρώπη (ή τουλάχιστον προσπαθεί κατά το μέτρο του δυνατού να την προσεγγίσει) για να αποκρούσει την «οθωμανική τυραννία» και να διαμορφώσει «πολιτικήν ύπαρξιν» σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ο «εθνικισμός» του Δραγούμη προβάλλεται 80 με 100 χρόνια μετά και επιχειρεί να ανατρέψει το πολιτικό και ιδεολογικό δόγμα του original ελληνικού εθνικισμού, επικαλούμενος τις στρεβλώσεις και τα προβλήματα που αυτός παρήγαγε. Ο Δραγούμης δημιουργεί ένα καινούργιο αφήγημα για τον ελληνικό χώρο, το οποίο θα προτάξει νέες πολιτικές πρακτικές που, κατά τη γνώμη του, ταιριάζουν καλύτερα στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού χώρου και πολιτισμού. Είναι μία προσπάθεια διόρθωσης ενός ιστορικού λάθους, το οποίο έγκειται στη θεώρηση της Ελλάδας ως δυτικού κράτους, με επακόλουθα την άκριτη εισαγωγή και μίμηση δυτικών θεσμών καθώς και τις σχέσεις εξάρτησης και υποτέλειας που δεν αφήνουν τον ελληνισμό να ολοκληρωθεί χειραφετημένος.
6) Ο Ίων Δραγούμης είναι (ίσως) ο πατέρας της Γενιάς του 30΄ και του 60΄
Αυτό μπορεί να διαπιστωθεί από το γεγονός ότι στις εν λόγω γενιές, είτε στους τομείς της τέχνης και της λογοτεχνίας (Κόντογλου, Ελύτης, Σεφέρης, Λορεντζάτος) είτε στην θεολογικό και στον φιλοσοφικό στοχασμό (Παπανούτσος, Γιανναράς, Χρ. Βακαλόπουλος, Μοσκώφ κ.α.) είτε στη μουσική (Θεοδωράκης, Χατζιδάκις, Σαββόπουλος), συναντάμε ανάλογη κριτική που αφορά στο ελληνικό πολιτισμικό και πολιτικό περιβάλλον. Στη Γενιά του 30΄ και του 60΄ είναι διάχυτος ένας ελληνοκεντρισμός βασισμένος στην κριτική της Δύσης και του δυτικού ορθολογισμού, καθώς και στην ανάδειξη και εξειδανίκευση της λαϊκής παράδοσης και τέχνης του νέου (και όχι αρχαίου) ελληνισμού σε συνδυασμό με την βυζαντινή παλαμική θεολογία, η οποία τίθεται αντιδιασταλτικά με την δυτική.
Μ.Ρ.
