Η Συνθήκη των Σεβρών, οι ελληνικές διεκδικήσεις και ο Ελευθέριος Βενιζέλος

Γράφει ο Χονδρογιάννης Αλέξης, αριστούχος απόφοιτος του Π.Τ.Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Κρήτης

Στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου του 1920 είχαν συγκεντρωθεί οι πολιτικοί ηγέτες στις Σέβρες της Γαλλίας για την υπογραφή της Συνθήκης που θα πραγμάτωνε το όραμα[1] του Βενιζέλου για τις ελληνικές εδαφικές διεκδικήσεις και θα υλοποιούσε τη Μεγάλη Ιδέα[2]. Η Συνθήκη αυτή υπογράφηκε «[…] από τους εκπροσώπους της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Αγγλίας, της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ιαπωνίας, της Αρμενίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της Τσεχοσλοβακίας και της Πορτογαλίας»[3] (Οικονομόπουλος, 2019:9). Σύμφωνα με την Χριστοπούλου (2014:255) «Ο στόχος του για εθνική ολοκλήρωση δια της εδαφικής επέκτασης, καθοδηγούμενης από το εκσυγχρονισμένο κράτος σε ρόλο εθνικού κέντρου, εύρισκε σύμφωνη στις γενικές του γραμμές τη θεώρηση των σημαντικότερων προκατόχων του». Έτσι, το μεσημέρι της συγκεκριμένης ημέρας, αφού πρώτα προσήλθαν οι πληρεξούσιοι των Εγγυητριών Δυνάμεων και ο αρχηγός της τουρκικής αντιπροσωπείας, Ρεσάτ πασάς και αντίστοιχα της ελληνικής, Ελευθέριος Βενιζέλος, υπογράφηκε η συνθήκη.

Επίσης, σύμφωνα με τις Αλλαμανή & Παναγιωτοπούλου (2021:140) τη Συνθήκη την υπέγραψαν «εκ μέρους της Ελλάδος ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Έλληνας πρεσβευτής στο Παρίσι Άθως Ρωμάνος και εκ μέρους της Τουρκίας οι γερουσιαστές Χααντί πασάς και Ριζά Τεβφίκ μπέης καθώς και ο Ρεσάτ Χαλίς μπέης». Αρχικά, ο Βενιζέλος υπέγραψε την ελληνοτουρκική συνθήκη και ύστερα τη σύμβαση ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις και την Τουρκία, η οποία «καθόριζε τις ζώνες επιρροής στη Μικρά Ασία» (Παπαδάκης, 2020:99). Κατόπιν, υπέγραψε «το πρωτόκολλο παραχώρησης της δυτικής Θράκης στην Ελλάδα, την ελληνοϊταλική σύμβαση για τα Δωδεκάνησα, τη συνθήκη για την ανεξαρτησία της Αρμενίας κ.α.» (Παπαδάκης, 2020:99). Τέλος, «σύμφωνα με τους Τούρκους ιστορικούς, οι συνθήκες των Σεβρών συνιστούσαν έναν τρομερό θρίαμβο για την Ελλάδα, μια κορύφωση που άρμοζε στις πονηρές και δόλιες, αλλά λαμπρές και εύστοχες μεθόδους που είχε μετέλθει ο Βενιζέλος τα δύο προηγούμενα χρόνια. Αν είχαν πλήρως εφαρμοσθεί, η Ελλάδα θα είχε αναδειχθεί η κυριότερη δύναμη της Ανατολικής Μεσογείου, όπως είχαν σχεδιάσει και ελπίσει ο Λόιντ Τζορτζ και ο Βενιζέλος» (Παπαδάκης, 2020:243).

Η Συνθήκη των Σεβρών σύμφωνα με τον Κ. Σβολόπουλο (2014:160) «προέβλεπε την επέκταση των ηπειρωτικών συνόρων της Ελλάδας έως την Τσατάλτζα», όπως επίσης επικύρωνε την ελληνική κυριαρχία σε ολόκληρο το Βορειοανατολικό Αιγαίο, συμπεριλαμβανομένων των νήσων Ίμβρου και Τενέδου. Η Κοινωνία των Εθνών είχε αποφασίσει ότι θα γινόταν προσάρτηση της περιοχής της Σμύρνης[4] στην Ελλάδα μόλις παρέλθει το απαιτούμενο χρονικό διάστημα των 5 ετών. Βέβαια, η διοίκηση της περιοχής της Σμύρνης είχε οριστεί με βάση το Συνέδριο της Ειρήνης, το οποίο και την παραχώρησε στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τον Κολλάρο (2022:236) «[…]το ελληνικό κράτος ασκούσε καθήκοντα τοποτηρητή όσον αφορά τη δημόσια τάξη στην Ιωνία». Επίσης, η Βόρεια Ήπειρος[5] δεν αναφερόταν στη συνθήκη, ενώ η Κύπρος[6] ήταν υπό αγγλική κυριαρχία, τα Δωδεκάνησα[7] υπό ιταλική και η Κωνσταντινούπολη[8] παρέμεινε υπό τουρκική.

Επιπλέον, οι ελληνικές διεκδικήσεις ολοκληρώθηκαν με την «συνομολόγηση τριών ειδικότερων διεθνών πράξεων, της συνθήκης ‘‘περί Θράκης’’[9], της ελληνοϊταλικής συνθήκης για τα Δωδεκάνησα και της συνθήκης ‘‘περί προστασίας των εθνικών μειονοτήτων’’» (Σβολόπουλος Κ., 2014:160). Όσον αφορά την συνθήκη «περί Θράκης» στο ελληνικό κράτος προσαρτιόταν η Δυτική Θράκη ύστερα από εφαρμογή της Συνθήκης του Νεϊγύ που είχε υπογράψει με την Βουλγαρία και μεταβιβάζονταν όλα τα κυριαρχικά της δικαιώματα στην Ελλάδα. Η ελληνοϊταλική συνθήκη προέβλεπε «την παραχώρηση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα, με εξαίρεση τη Ρόδο» (Σβολόπουλος Κ., 2014:160).

Επίσης, όσον αφορά την Ελλάδα αναγνωρίστηκαν τα κυριαρχικά της δικαιώματα στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου[10], προσαρτήθηκε η Ανατολική Θράκη, ενώ η περιοχή των Στενών τέθηκε υπό διεθνή έλεγχο και αποφασίστηκε η ελεύθερη ναυσιπλοΐα. «Ταυτόχρονα, υπογράφηκαν συνθήκες για την παραχώρηση της Δυτικής Θράκης στην Ελλάδα, για την προστασία των εθνικών μειονοτήτων, καθώς και ελληνοϊταλική συνθήκη, με την οποία η Ιταλία αναλάμβανε να παραχωρήσει τα Δωδεκάνησα, εκτός από τη Ρόδο» (Στεφανίδης, επιμ. Βερέμης & Νικολακόπουλος, 2005:221). Ακόμα, σύμφωνα με τον Κλάψη (2019:302) «η ικανοποίηση του συνόλου των ελληνικών εδαφικών διεκδικήσεων συνεπαγόταν σχεδόν τον πλήρη θρίαμβο της Μεγάλης Ιδέας». Σύμφωνα με τον Κλάψη (2019:302) «με ή έστω και χωρίς την Κωνσταντινούπολη, η προοπτική της ανασύστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έμοιαζε περισσότερο εφικτή παρά ποτέ». Έτσι, «με τη Συνθήκη των Σεβρών ο Βενιζέλος δημιούργησε την ‘‘Ελλάδα των δύο ηπείρων’’ (Ευρώπη, Ασία) και ‘‘των πέντε θαλασσών’’ (Ιόνιο, Αιγαίο, Προποντίδα, Εύξεινος Πόντος, Κρητικό Πέλαγος)» (Χαλκιαδάκης, 2020:96).

Οι όροι που είχαν υπογραφεί στις Σέβρες φάνταζαν στο μυαλό των Ελλήνων σαν όνειρο[11]. Κάθε Έλληνας επιθυμούσε να μεγαλώσει η Ελλάδα και αυτό ήταν το όραμά του. Έτσι, ο Βενιζέλος είχε βρεθεί στο ζενίθ της διπλωματικής του επιτυχίας. Σύμφωνα με τον Θεοδωράκη (2008:115) «ο Βενιζέλος αγωνιζόμενος να επιβάλλει τις αξιώσεις του απέναντι στους μεγάλους ομοτράπεζούς του, κατόρθωσε να εξασφαλίσει για την Ελλάδα καταπληκτικά επιτεύγματα». Ακόμα, επιθυμούσε η Ελλάδα να αναδημιουργηθεί εδαφικά και πληθυσμιακά και το πέτυχε με τους όρους της συγκεκριμένης συνθήκης. Ακόμα, σύμφωνα με τον Κλάψη (2019:325) «για την ελληνική πλευρά η Συνθήκη των Σεβρών αποτελούσε διπλωματικό θρίαμβο». Αντίθετα, για την τουρκική πλευρά η Συνθήκη συνέβαλε στον διαμελισμό της. Σύμφωνα με τους Κουκουράκη & Σαβοριανάκη (2010:50) «η Συνθήκη των Σεβρών επισφράγισε το αποτέλεσμα του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και ουσιαστικά αποτέλεσε την ληξιαρχική πράξη θανάτου της παλιάς Οθωμανικής αυτοκρατορίας», εφόσον «περιοριζόταν στην κεντρική και βόρεια Ανατολία»[12].

Αξίζει να ειπωθεί ότι η προστασία του ελληνικού πληθυσμού στη Μικρά Ασία είχε την εξής προϋπόθεση: την κυριαρχική παρουσία της χώρας σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο. Η Ελλάδα χρειαζόταν να αποκτήσει δυναμική, ώστε να μπορεί να επηρεάζει τις αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, προβάλλοντας τα ελληνικά συμφέροντα στη Μικρά Ασία και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Ο Βενιζέλος ήταν απαραίτητο να προβάλλει να εθνικά συμφέροντα για να ανασυσταθεί το ελληνικό κράτος. Επέβλεπε στην ανόρθωσή του και την επέκτασή του στην ενδοχώρα της Σμύρνης.

Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τον Κ. Σβολόπουλο (2009:78) ο Βενιζέλος «[…] συνομολογούσε, δεκαπέντε μήνες μετά την απόβαση στη Σμύρνη, τη Συνθήκη των Σεβρών-με τη σύμφωνη γνώμη όλων». Επίσης, «[…]οι Σύμμαχοι συναινούσαν ομόφωνα στην υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, η οποία προσέδιδε το κύρος και την ισχύ της συμβατικής συνομολόγησης όσων είχαν προδιαγραφεί με τις αποφάσεις της 6ης Μαΐου 1919[…]» (Σβολόπουλος Κ., 2009:79). Έτσι, η Ελλάδα μέχρι τότε είχε θεωρηθεί ότι είναι μια αδύναμη και μικρή χώρα με επιρροές από τις Συμμαχικές Δυνάμεις, ίσως και χωρίς την δίκη της υπόσταση. Όμως, μετά τη Συνθήκη των Σεβρών η θέση της νέας «Μεγάλης Ελλάδας» ενισχύθηκε με τις εδαφικές διεκδικήσεις. «Ελληνικά στρατεύματα κατείχαν ήδη όλη αυτή τη νέα Μεγάλη Ελλάδα[…], με την εξαίρεση τμημάτων της Θράκης, που και αυτά θα καταλαμβάνονταν σύντομα» (Beaton Roderick, 2020:288). «Το όνειρο της Ελλάδας των πέντε θαλασσών και των δύο Ηπείρων φαινόταν να ξεπερνά την πραγματικότητα και να βαδίζει σε έναν θρίαμβο» (Μαυρίδης, 2022:136).

Ο Βενιζέλος το καλοκαίρι του 1920 με την υπογραφή της Συνθήκης ισχυροποίησε την δυναμική της Ελλάδας, κάνοντάς την μια μεγάλη περιφερειακή δύναμη στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Ελλάδα του Βενιζέλου ενδυναμώθηκε και εξασφάλισε μια θέση που ήταν σχεδόν ισότιμη με εκείνη των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο Βενιζέλος διπλασίασε τα εδάφη της χώρας του με τις εξαιρετικές διπλωματικές του ικανότητες και κατόρθωσε να διασφαλίσει τη θέση της Ελλάδας ως εγγυήτριας δύναμης με σκοπό την περιφρούρηση και τη σταθερότητα στην Ανατολική Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή. Επιπλέον, ο Βενιζέλος πίστευε ότι η Συνθήκη των Σεβρών ήταν κάτι πολύ σημαντικότερο από την ανασύσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Συνθήκη των Σεβρών «ήταν μια κολοσσιαίων διαστάσεων γεωπολιτική αλλαγή, που συνεπαγόταν την μετατροπή της Ελλάδας από μικρή σε μεγάλη περιφερειακή δύναμη, κυρίαρχη στην Ανατολική Μεσόγειο»[13] (Παπαδάκης, 2020). Η Ελλάδα κατείχε θέση ισχύος και ίσως να μπορούσε να επηρεάσει τις αποφάσεις των Συμμάχων. Ο Βενιζέλος με την τολμηρή πολιτική του πέτυχε η Ελλάδα να κυριαρχήσει στο Αιγαίο.

Σημειώσεις

[1] «Για τον Βενιζέλο, το όραμα μπόρεσε να εκπληρωθεί, επειδή στηρίχθηκε ταυτόχρονα σε τρία στοιχεία: στο πρόσωπό του, τον ελληνικό λαό και την ευρωπαϊκή συγκυρία» (Χριστοπούλου, 2014:265). Επιπλέον, «Για τον Βενιζέλο, το ελληνικό όραμα απαιτούσε τόλμη και θυσίες» (Χριστοπούλου, 2014:266).

[2] Σύμφωνα με την Λούβη (2017:23) «Η Μεγάλη Ιδέα, αυτός ο ασαφής και πολυσήμαντος όρος, σήμανε πρώτα απ’ όλα την εδαφική επέκταση και την απελευθέρωση των αλύτρωτων αδελφών. Από την ίδρυσή του το ελληνικό βασίλειο προσπάθησε να διεκδικήσει τα νεφελώδη «ιστορικά του όρια», ενώ παράλληλα η Μεγάλη Ιδέα γινόταν συνώνυμη, αφενός μεν με τον εκπολιτιστικό ρόλο των Ελλήνων στην Ανατολή, αφετέρου δε με την πρόοδο και τον εκσυγχρονισμό της χώρας, έννοιες που παρέπεμπαν αυτόματα στον εκδυτικισμό της». Επομένως, η Συνθήκη των Σεβρών πραγματοποίησε κατά πολύ τη Μεγάλη Ιδέα.

[3] Ανακτήθηκε από: https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/5055 (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 24/05/2022).

[4] «Η ελληνική κυβέρνηση θα αναλάμβανε να ασκήσει τα κυριαρχικά δικαιώματα του οθωμανικού κράτους στην ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης για μία πενταετία, με το πέρας της οποίας θα κρινόταν οριστικά η τύχη της περιοχής με δημοψήφισμα» (Στεφανίδης, επιμ. Βερέμης & Νικολακόπουλος, 2005:220). Σύμφωνα με τον Clogg Richard (2015:135) «Ο Βενιζέλος ήταν σίγουρος ότι η απαιτούμενη πλειοψηφία μπορούσε να εξασφαλιστεί με τον εποικισμό των Ελλήνων από άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, αλλά και λόγω της μεγαλύτερης γεννητικότητας των Ελλήνων της Ανατολίας σε σχέση με τους Τούρκους γείτονές τους».

[5] Σύμφωνα με την Λούβη (2017:35) «τελικά η Βόρειος Ήπειρος θα επιδικαζόταν, το Νοέμβριο του 1921, στην Αλβανία».

[6] Σύμφωνα με τις Αλλαμανή & Παναγιωτοπούλου (2021:141) «στο άρθρο 115 αναγνωριζόταν η προσάρτηση της Κύπρου στην Αγγλία, που είχε κηρυχθεί τον Οκτώβριο του 1914».

[7] Σύμφωνα με τις Αλλαμανή & Παναγιωτοπούλου (2021:141) «με το άρθρο 122 η Τουρκία παραιτούνταν υπέρ της Ιταλίας από τα κυριαρχικά της δικαιώματα στα Δωδεκάνησα (Αστυπάλαια, Ρόδος, Χάλκη, Κάρπαθος, Κάσος, Τήλος, Νίσυρος, Κάλυμνος, Λέρος, Πάτμος, Λειψούς, Σύμη, Κω, Καστελλόριζο και εξαρτημένα νησάκια)».

[8] Σύμφωνα με την Ηλιάδου-Τάχου Σοφία (2020) «το άρθρο 26 της Συνθήκης όριζε ακόμα ότι αν οι οθωμανικές αρχές δεν συναινούσαν στην εφαρμογή της, θα εξέπιπταν από την κυριαρχία τους στην Κωνσταντινούπολη, την οποία θα μπορούσε να καταλάβει η Ελλάδα, κάτι το οποίο έντεχνα είχε προωθήσει ο Βενιζέλος». Ανακτήθηκε από: https://eclass.uowm.gr/modules/document/?course=ELED255 (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 24/05/2022).

[9] Σύμφωνα με τις Αλλαμανή & Παναγιωτοπούλου (2021:142) «με αυτή μεταβιβάζονταν στην Ελλάδα τα δικαιώματα στα εδάφη της Θράκης, που η Βουλγαρία είχε παραχωρήσει στους Συμμάχους με τη συνθήκη του Νεϊγύ, εξασφαλιζόταν για τη Βουλγαρία ελευθερία διαμετακομίσεως εμπορευμάτων από τα εδάφη και τα λιμάνια που προσαρτούνταν στην Ελλάδα και κηρυσσόταν το λιμάνι του Δεδεαγάτς (Αλεξανδρούπολη) λιμάνι ‘‘διεθνούς συμφέροντος’’».

[10] Σύμφωνα με τις Αλλαμανή & Παναγιωτοπούλου (2021:141) «με το άρθρο 84 επικυρωνόταν η ελληνική κυριαρχία στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου Λήμνο, Σαμοθράκη, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ικαρία».

[11] «Ο Βενιζέλος θα υλοποιήσει τ’ όνειρο του ελληνισμού, θα μετουσιώσει τις προσδοκίες τόσων χρόνων σε θρύλο, θα μεταφράσει τη Μεγάλη Ιδέα στη δημιουργία της χώρας των δυο ηπείρων και των πέντε θαλασσών» (Θεοδωράκης, 2008:113). Επιπλέον, σύμφωνα με τον Clogg Richard (2015:135) «οι υποστηρικτές του Βενιζέλου μιλούσαν με πάθος για τη δημιουργία της Ελλάδας “των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών”-της Ευρώπης και της Ασίας αφενός, της Μεσογείου, του Αιγαίου, του Ιουνίου, της Θάλασσας του Μαρμαρά και της Μαύρης Θάλασσας αφετέρου». Αξίζει να σημειωθεί ότι «ένα ελληνικό κράτος που θα απλωνόταν σε δύο ηπείρους και θα βρεχόταν από πέντε θάλασσες, θα ενσωμάτωνε στους κόλπους του τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων που κατοικούσαν στα Βαλκάνια, στην Εγγύς Ανατολή και στα νησιά του Αιγαίου» (Κλάψης, 2019:302).

[12] Ανακτήθηκε από: https://www.venizelos-foundation.gr/images/content/content/venizelos_gymnasium.pdf (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 20/05/2022).

[13] Ανακτήθηκε από: https://www.haniotika-nea.gr/i-apotimisi-enos-ethnikoy-thriamvoy-100-chronia-apo-tin-ypografi-tis-synthikis-ton-sevron/ (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 19/05/2022).

Βιβλιογραφία

• Beaton Roderick, «Ελλάδα: Βιογραφία ενός σύγχρονου έθνους», Αστερίου Μενέλαος (μτφρ.) & Μαρτζούκου Ελένη (επιμ.), Γ’ Έκδοση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2020.

• Clogg Richard, «Συνοπτική ιστορία της Ελλάδας 1770-2013», Γ’ Έκδοση, Εκδόσεις Κάτοπτρο, 2015.

• Βερέμης Θάνος & Νικολακόπουλος Ηλίας (επιμ.), «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του», ΤΑ ΝΕΑ-Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005.

• Θεοδωράκης Εμμανουήλ, «Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Εθνικός Ηγέτης», Εκδόσεις Αστερίας, Αθήνα 2008.

• Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία-Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, «Ελευθέριος Βενιζέλος: Η διαμόρφωση της πολιτικής σκέψης του: ιδεολογικές αφετηρίες και επιρροές», Αθήνα 2014.

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή, το Έπος του ’40 (1913-1941)», Τόμος 34, Μέρος Α΄, Επετειακή Έκδοση για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2021.

• Κλάψης Αντώνης, «Στο κλουβί της Ελλάδος της στενής μας κλεισμένοι». «Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης 1821-1923», Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα 2019.

• Κολλάρος Ν. Βασίλης, «Η μειονοτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου (1898-1933)», Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία-Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Αθήνα-Χανιά, 2022.

• Λούβη Λίνα, Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, κ.α., «Η Μικρασιατική Καταστροφή 1922», Κουλούρη Χριστίνα (επιμ.), Εκδόσεις ΤΑ ΝΕΑ-Alter Ego Α.Ε., Αθήνα 2017.

• Μαυρίδης Α. Δημήτρης, «Από τον Θρίαμβο στην Καταστροφή. 100 χρόνια από τη Μικρασιατική εκστρατεία και τη μικρασιατική καταστροφή», Ιερά Μητρόπολις Μαρωνείας και Κομοτηνής, Κομοτηνή 2022.

• Παπαδάκης Νίκος, «Ελευθέριος Βενιζέλος: ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης. Διπλωματικοί θρίαμβοι-Εκλογική ήττα και εξορία (1917-1928)», Γ’ Τόμος, Η Καθημερινή σε συνεργασία με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Χανιά-Αθήνα 2020.

• Σβολόπουλος Δ. Κωνσταντίνος, «Η απόφαση για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία», Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2009.

• Σβολόπουλος Δ. Κωνσταντίνος, «Ελληνική εξωτερική πολιτική: 1830-1981», Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2014.

• Χαλκιαδάκης Γ. Εμμανουήλ, «Νεότερη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία. Από τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση μέχρι τις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου», [Πανεπιστημιακές Σημειώσεις (αναθεωρημένες) μαθήματος (Δ05Π04)], Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (Π.Τ.Δ.Ε.), Χειμερινό εξάμηνο 2020-2021, Ρέθυμνο 2020.

Δικτυογραφία

• Mixanitouxronou.gr, «Η Συνθήκη των Σεβρών που έδινε στην Ελλάδα την Ίμβρο, την Τένεδο και την ανατολική Θράκη ως τα όρια της Κωνσταντινούπολης. Γιατί δεν εφαρμόστηκε ποτέ από καμία χώρα εκτός από την Ελλάδα», Ανακτήθηκε από: https://www.mixanitouxronou.gr/i-synthiki-ton-sevron-poy-edine-stin-ellada-tin-imvro-tin-tenedo-kai-tin-anatoliki-thraki-os-ta-oria-tis-konstantinoypolis/ (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 20/05/2022).
• Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” – Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων, «Στα χρόνια του Βενιζέλου. Εσωτερική και εξωτερική πολιτική-Οικονομία-Εκπαίδευση-Πολιτισμός», Χανιά-Αθήνα 2010, Ανακτήθηκε από: https://www.venizelos-foundation.gr/images/content/content/venizelos_gymnasium.pdf (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 20/05/2022).
• Ηλιάδου-Τάχου Σοφία, «Νέα Ελληνική Ιστορία», [Πανεπιστημιακές Σημειώσεις], Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Σχολή Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (Π.Τ.Δ.Ε.), Χειμερινό εξάμηνο 2020-2021, Φλώρινα 2020, Ανακτήθηκε από: https://eclass.uowm.gr/modules/document/?course=ELED255 (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 20/05/2022).
• Οικονομόπουλος Ιωάννης, «Από τις Σέβρες στη Λωζάννη: Όψεις μιας προδιαγεγραμμένης πορείας», Μεταπτυχιακή Διπλωματική εργασία, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Καλαμάτα 2019, Ανακτήθηκε από: https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/5055 (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 24/05/2022).
• Παπαδάκης Νικόλαος, 04/09/2020, «Η αποτίμηση ενός εθνικού θριάμβου: 100 χρόνια από την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών», Ανακτήθηκε από: https://www.haniotika-nea.gr/i-apotimisi-enos-ethnikoy-thriamvoy-100-chronia-apo-tin-ypografi-tis-synthikis-ton-sevron/ (Τελευταία ημερομηνία πρόσβασης: 20/05/2022).