Η πυρπόληση της Σμύρνης: Το αποκορύφωμα της Μικρασιατικής Καταστροφής

γράφει ο Χονδρογιάννης Αλέξης, Απόφοιτος Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Κρήτης

Φέτος, συμπληρώνονται 100 χρόνια από την τραγική εκείνη στιγμή, όπου ο ελληνικός πληθυσμός, κυρίως στη Δυτική Μικρά Ασία, θα αποχωρούσε μια για πάντα από τις πατρογονικές του εστίες. Η μικρασιατική εκστρατεία που είχε ήδη ξεκινήσει τον Μάιο του 1919 με εντολή των Συμμάχων κατέληξε τελικά σε καταστροφή το καλοκαίρι του 1922. Αποκορύφωμα της ολικής καταστροφής ήταν η πυρπόληση και καταστροφή της Σμύρνης, όπου ανάγκασε χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να καταφύγουν με όποιο μέσο διέθεταν στην Ελλάδα.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Το τελευταίο δεκαήμερο του Αυγούστου του 1922 αποτέλεσε κομβικό σημείο για την επερχόμενη καταστροφή τόσο των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, κυρίως της Σμύρνης, όσο και του ελληνικού στρατού. «[…] Ο Κεμάλ εξαπέλυε την τελική του επίθεση στην περιοχή Αφιόν Καραχισάρ. Αναγκάζει τον ελληνικό στρατό σε άτακτη υποχώρηση και κατευθύνθηκε προς τη Σμύρνη. Οι δυνάμεις του Κεμάλ φτάνουν στην πόλη, στις 27 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου του 1922» (Χαλκιαδάκης, 2020:101). Αξίζει να αναφερθεί ότι «στις 26 Αυγούστου [1] ολοκληρώθηκε η αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Σμύρνη και την επομένη έμπαινε στην πόλη ο τουρκικός» (Λούβη, 2017:49). Αργότερα, ο ελληνικός στρατός υποχώρησε από το Νυμφαίο και ύστερα από την Ερυθραία με κατεύθυνση προς το Τσεσμέ. «Η στρατιωτική πανωλεθρία ολοκληρώθηκε με την είσοδο, στις 27 Αυγούστου, των πρώτων τμημάτων του τουρκικού στρατού στη Σμύρνη» (Παπαδάκης, 2020:241). Τότε ξεκίνησε η Μικρασιατική Καταστροφή [2] για τον ελληνισμό της Τουρκίας που μετανάστευσε στην Ελλάδα μετά την πυρπόληση τις Σμύρνης. Η Ελλάδα εκείνη τη στιγμή έχασε όσες ελληνικές διεκδικήσεις είχε κερδίσει από το Συνέδριο της Ειρήνης το 1919.

Στις 30 με 31 Αυγούστου πραγματοποιήθηκε η πυρπόληση της Σμύρνης. «Η πυρκαγιά της Σμύρνης έχει ολοκληρώσει συμβολικά τον άγριο διωγμό που υφίσταται ο απροστάτευτος ελληνικός και αρμενικός πληθυσμός, όχι μόνο της Σμύρνης, αλλά όλου του μετώπου της δυτικής Μικράς Ασίας» (Αναγνωστοπούλου, 2017:104). «[…]Οι ελληνικές συνοικίες μετατράπηκαν σε παρανάλωμα του πυρός» (Χατζηαντωνίου, 2004:490). Η Σμύρνη ήταν στις φλόγες επί τέσσερις ημέρες. «Σύμφωνα με μαρτυρίες επιζώντων, ομάδες Τούρκων από τις γύρω περιοχές λεηλατούσαν συστηματικά τα σπίτια πριν αυτά παραδοθούν στις φλόγες» (Συρίγος & Χατζηβασιλείου, 2022:204). Το τουρκικό σχέδιο για την πυρπόληση και τελικά την καταστροφή της Σμύρνης ήταν προσχεδιασμένο και πολύ καλά προμελετημένο [3]. Η επίσημη τουρκική άποψη ήταν ότι ο εμπρησμός αυτός έγινε από τους Έλληνες σε συνεργασία με τους Αρμένιους με σκοπό να εκδικηθούν τους Τούρκους φεύγοντας από τη Σμύρνη και από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Βέβαια, αυτό το επιχείρημα αντικρούεται, αφού οι Τούρκοι στρατιώτες του Κεμάλ ήθελαν να εξοντώσουν τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας και να τους εκδιώξουν από την Σμύρνη και την ευρύτερη περιοχή της.

Οι άνθρωποι στους δρόμους ήταν αιμόφυρτοι. Ο Κεμάλ ήθελε να εξοντώσει κάθε ελληνικό και αρμενικό στοιχείο από την περιοχή της Σμύρνης για να δημιουργήσει ένα νέο κράτος που θα είναι εθνικά και θρησκευτικά ομοιογενές. Μετά τον εμπρησμό της Σμύρνης εκδίδει «διάταγμα με το οποίο όλοι οι Έλληνες και Αρμένιοι από το 18^ο ως το 45^ο έτος της ηλικίας τους θεωρούνται αιχμάλωτοι -για να οδηγηθούν στο λευκό θάνατο, στα τάγματα εργασίας» (Χατζηαντωνίου, 2004:490/491). Τα γυναικόπαιδα και όσοι είχαν απομείνει διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, φεύγοντας από την περιοχή της Μικράς Ασίας εντός 15 ημερών, αλλιώς θα θεωρούνταν αιχμάλωτοι.

Ο κλήρος και γενικότερα η εκκλησία στην περιοχή της Σμύρνης και ευρύτερα της Μικράς Ασίας υπέστη φρικαλέα βασανιστήρια και φοβερούς διωγμούς. Όπως αναφέρει ο Χατζηαντωνίου (2004:491) «δεκάδες είναι οι επίσκοποι και ιερείς που κατακρεουργήθηκαν, σουβλίστηκαν, πεταλώθηκαν, σταυρώθηκαν, ετάφησαν ζωντανοί». Επίσης, είχαν καταστραφεί 2.000 εκκλησίες και από τις 46 που βρίσκονταν στη Σμύρνη, μετά την πυρπόληση σώθηκαν μόνο 3. Φαινόταν ότι ο χριστιανικός ελληνικός πληθυσμός περνούσε την πιο δύσκολη δοκιμασία, αφού αγωνιζόταν για να σωθεί. Οι σφαγές και οι λεηλασίες που έγιναν είχαν πολλές ανθρώπινες απώλειες και σε άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας, ενώ κάποιοι λιγοστοί σώθηκαν όπως στο Αϊβαλί, όπου σώθηκαν ελάχιστοι άνθρωποι από τους 40.000 που κατοικούσαν εκεί.

Κάποιοι προσπάθησαν να σωθούν πηγαίνοντας στην προκυμαία του λιμανιού της Σμύρνης για να έρθουν στην Ελλάδα. Επιπλέον, ορισμένοι με βάρκες και άλλοι κολυμπώντας κατευθύνονταν προς τα πολεμικά πλοία των Δυνάμεων της Αντάντ (Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία) και ζητούσαν άσυλο. Οι Σύμμαχοι τους αντιμετώπισαν με άθλιο τρόπο, διώχνοντάς τους και πετώντας τους στη θάλασσα. Αυτή η αντιμετώπιση ήταν ξεκάθαρα υποστήριξη προς το πρόσωπο και την πολιτική του Κεμάλ [4]. Επίσης, σύμφωνα με την Λούβη (2017:49) «τα συμμαχικά πλοία τηρούσαν αυστηρή ουδετερότητα». Σύμφωνα με τον Χαλκιαδάκη (2020:101) «οι σύμμαχοι παρακολουθούσαν απαθείς και δεν πρόσφεραν καμία βοήθεια στους χιλιάδες ανθρώπους που σφαγιάστηκαν από τους κεμαλιστές». Ακόμα, στην προκυμαία οι Τούρκοι στρατιώτες έριχναν βενζίνη και πετρέλαιο για να κάψουν το πλήθος που ήταν μαζεμένο εκεί και προσπαθούσε να διαφύγει με λέμβους.

Η καταστροφή της Σμύρνης ήταν στο πλαίσιο του ευρύτερου σχεδίου των Τούρκων για εξόντωση των μη μουσουλμανικών στοιχείων εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Κεμάλ επιθυμούσε την επικράτηση των μουσουλμάνων και την εκδίωξη όλων των υπόλοιπων πληθυσμιακών ομάδων, κυρίως χριστιανικών, στα εδάφη της τότε αυτοκρατορίας. Άρα, το τουρκικό σχέδιο πέτυχε και αυτό επιβεβαιώνεται με την πυρπόληση της Σμύρνης. Επομένως, ο ελληνικός πληθυσμός που διαβιούσε στη Δυτική Μικρά Ασία και ιδίως στη Σμύρνη αναγκάστηκε να ξεριζωθεί από τις κατοικίες του και να επιστρέψει στην Ελλάδα. Η πυρπόληση της Σμύρνης είχε πολλές καταστροφές: κάηκαν σπίτια, περιουσίες και άνθρωποι [5].

Η Μικρασιατική εκστρατεία που ξεκίνησε το 1919, ολοκληρώθηκε το 1922 με άδοξο τέλος για τον ελληνικό/χριστιανικό πληθυσμό. Έτσι, η εκστρατεία κατέληξε σε καταστροφή αφήνοντας πίσω της πολλά θύματα και προκαλώντας το προσφυγικό ζήτημα. «Η πυρπόληση του συνόλου σχεδόν των ελληνικών κατοικιών στη Σμύρνη, εκτός από εθνοκάθαρση, συνιστά και έγκλημα γενοκτονίας κατά τη σχετική σύμβαση του 1948» (Συρίγος & Χατζηβασιλείου, 2022:205). «Με την καταστροφή της Σμύρνης ακολούθησε ο ξεριζωμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, που έμεινε γνωστός στην ελληνική ιστοριογραφία με τη φράση “Μικρασιατική Καταστροφή”, ενδεικτική της σημασίας της για το μικρασιατικό ελληνισμό, αποτέλεσε το τέλος του οράματος της Μεγάλης Ιδέας» (Χαλκιαδάκης, 2020:102).

Σημειώσεις

[1] Σύμφωνα με την Αναγνωστοπούλου (2017:104) «στις 26 Αυγούστου 1922 ο τουρκικός στρατός εξαπολύει την αντεπίθεσή του, η οποία επικεντρώνεται κυρίως στα νότια του Αφιόν Καραχισάρ. Ο ελληνικός στρατός διασκορπίζεται προς όλες τις κατευθύνσεις, ενώ μεγάλα τμήματά του αιχμαλωτίζονται στα δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ».

[2] Σύμφωνα με τον Δεσποτόπουλο (2021:200) «η Μικρασιατική καταστροφή είναι η μεγαλύτερη εθνική συμφορά στην ιστορία του Νεώτερου Ελληνισμού. Την τρομερή αυτή συμφορά συνθέτουν: η κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, τον Αύγουστο του 1922, και η ήττα, με βαρύτατες απώλειες, και διάλυση σχεδόν της ένδοξης Στρατιάς Μικράς Ασίας».

[3] «Σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες, η πυρπόληση ήταν εσκεμμένη και καθοδηγούμενη από τον τουρκικό στρατό. Τούρκοι στρατιώτες με δοχεία πετρελαίου και εμπρηστικές βόμβες πυρπόλησαν όλες τις ελληνικές και την αρμενική συνοικία, αφήνοντας τις “πιο εύφλεκτες τουρκικές συνοικίες” καθώς και τις μικρές εβραϊκές συνοικίες απείρακτες» (Συρίγος & Χατζηβασιλείου, 2022:204). Όμως, Τούρκοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η πυρπόληση της Σμύρνης έγινε από Αρμένιους και Έλληνες «που δεν ήθελαν να πέσουν τα σπίτια τους στα χέρια των Τούρκων» (Συρίγος & Χατζηβασιλείου, 2022:204). Αυτό διαψεύδεται με το επιχείρημα ότι οι Έλληνες και οι Αρμένιοι εκείνες τις δύσκολες ώρες προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τους Τούρκους και ήθελαν να αποχωρήσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα από τη Σμύρνη, βρίσκοντας τουλάχιστον προσωρινό καταφύγιο στην Ελλάδα.

[4] Αργότερα, όταν υπογράφηκε η Συνθήκη της Λωζάνης (1923), οι Σύμμαχοι που υπέγραψαν τη Συνθήκη «σιώπησαν για την υπό τραγικές συνθήκες εκκαθάριση των μη μουσουλμανικών πληθυσμών. Η εκκωφαντική αυτή σιωπή αποτέλεσε έμμεση επιβράβευση των νεοτουρκικών/κεμαλικών πολιτικών κατά των μειονοτήτων» (Συρίγος, 2015:66).

[5] «Η φωτιά διήρκεσε επί μία εβδομάδα καταστρέφοντας 55.000 σπίτια, εκ των οποίων 43.000 ελληνικά, 10.000 αρμενικά και 2.000 ξένων υπηκόων. Εκτιμάται ότι στην καταστραφείσα περιοχή κατοικούσαν περίπου 180.000 άτομα, κυρίως Έλληνες. […] Όταν η φωτιά άρχισε να κατακαίει τα κτήρια της προκυμαίας, χιλιάδες άνθρωποι βρήκαν τραγικό θάνατο πέφτοντας στη θάλασσα ή ποδοπατούμενοι από το πανικόβλητο πλήθος». (Συρίγος & Χατζηβασιλείου, 2022:204/205).

Βιβλιογραφία

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Καταστροφή, το Έπος του ’40 (1913-1941)», Τόμος 34, Μέρος Α΄, Επετειακή Έκδοση για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2021.

• Λούβη Λίνα, Σβολόπουλος Κωνσταντίνος, κ.α., «Η Μικρασιατική Καταστροφή 1922», Κουλούρη Χριστίνα (επιμ.), Εκδόσεις ΤΑ ΝΕΑ-Alter Ego Α.Ε., Αθήνα 2017.

• Παπαδάκης Νίκος, «Ελευθέριος Βενιζέλος: ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης. Διπλωματικοί θρίαμβοι-Εκλογική ήττα και εξορία (1917-1928)», Γ’ Τόμος, Η Καθημερινή σε συνεργασία με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος”, Χανιά-Αθήνα 2020.

• Συρίγος Μ. Άγγελος, «Ελληνοτουρκικές σχέσεις», Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2015.

• Συρίγος Άγγελος & Χατζηβασιλείου Ευάνθης, «Μικρασιατική Καταστροφή: 50 ερωτήματα και απαντήσεις», 5^η Έκδοση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2022.

• Χαλκιαδάκης Γ. Εμμανουήλ, «Νεότερη Ελληνική και Ευρωπαϊκή Ιστορία. Από τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση μέχρι τις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου», [Πανεπιστημιακές Σημειώσεις (αναθεωρημένες) μαθήματος (Δ05Π04)], Πανεπιστήμιο Κρήτης, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (Π.Τ.Δ.Ε.), Χειμερινό εξάμηνο 2020-2021, Ρέθυμνο 2020.

• Χατζηαντωνίου Κώστας, «Μικρά Ασία: Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919-1922», Α΄ Ανατύπωση Γ’ Έκδοσης, Εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα 2004.