του Στέφανου Μίλεση
Ο Ιωάννης Παπαδημητρίου (1904-1963) υπήρξε μια προσωπικότητα αναγνωρίσιμη σε παγκόσμιο επίπεδο. Τον Οκτώβριο του 1962 συμπεριλήφθηκε από το περιοδικό Vogue (Νέα Υόρκη) στους παγκόσμια διακεκριμένους άνδρες, ενώ ο διεθνούς φήμης φωτογράφος Hernri Cartier-Bresson έφτασε στην Ελλάδα με αποστολή τη φωτογράφισή του.
Ο Bresson τον συνάντησε στο γραφείο του ή καλύτερα στο πάγκο εργασίας του, περιτριγυρισμένο από ξύλινα κουτιά που περιείχαν μερικά από τα στοιχεία του δυτικού πολιτισμού. Έγραψε στην ανταπόκρισή του o Bresson για εκείνη την πρώτη του συνάντηση μαζί του “τον βρήκα την ώρα που έγραφε σημειώσεις σε ένα γκρι σημειωματάριο, σβήνοντας ένα τσιγάρο, σε ένα μικρό πιατάκι φλιτζανιού καφέ”.
Ένα μικρό αφιέρωμα στον Ιωάννη Παπαδημητρίου που αγωνίστηκε για την αποκάλυψη σημαντικών αρχαιοτήτων στον Πειραιά, των οποίων τη θέση και τη σπουδαιότητα είχε προβλέψει πριν ακόμα ανακαλυφθούν!
Συγκεκριμένα κατά την διάρκεια ανέγερσης της νέας εκκλησίας της Αγίας Τριάδας το 1956, σε αντικατάσταση της προγενέστερης που είχε καταστραφεί από τον βομβαρδισμό του ’44, βρέθηκαν σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα. Κλήθηκε στο σημείο ο Ιωάννης Παπαδημητρίου με την ιδιότητα του εφόρου αρχαιοτήτων, ο οποίος γνωμοδότησε υπέρ της εκτεταμένης εκσκαφής από την εκκλησία μέχρι τον Τινάνειο (Θεμιστόκλειο) κήπο, καθώς πίστευε ακράδαντα ότι στην έκταση αυτή θα βρίσκονταν σπουδαία ευρήματα.
Η ιστορία δικαίωσε τον Παπαδημητρίου τρία χρόνια αργότερα, όταν στις 18 Ιουλίου 1959 πραγματικά βρέθηκαν κατά την διάρκεια εργασιών ύδρευσης και αποχέτευσης, στη συμβολή των οδών Λεωφόρου Βασιλέως Γεωργίου Α΄ και Φίλωνος στον Πειραιά, σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα που χαρακτηρίστηκαν ως ο «Θησαυρός του Πειραιά», ενώ στο σημείο ανεύρεσης κατέφθασε ο ίδιος ο Πρωθυπουργός της χώρας ο Κωνσταντίνος Καραμανλής για να τα θαυμάσει από κοντά.
Ο Ιωάννης Παπαδημητρίου στον αγώνα για ολικές ανασκαφές στην περιοχή, είχε βρει σύμμαχο και τον τότε Δήμαρχο Πειραιά τον Δημήτριο Σαπουνάκη. Ο Παπαδημητρίου από το 1956 υποστήριζε ένθερμα ότι ειδικώς ο χώρος μεταξύ του Τινάνειου και της Αγίας Τριάδας διατηρούσε ακέραια μνημεία και κτίσματα του αρχαίου Πειραιά, την αρχαία αγορά ή λιμενικές εγκαταστάσεις. Στον Πειραιά τότε δεν υπήρχαν ακόμα ούτε γραφεία για την εγκατάσταση αρχαιολογικής υπηρεσίας και παρότι είχε προβλεφθεί η σύσταση τέτοιας υπηρεσίας δεν είχε ακόμα πραγματοποιηθεί. Είχε με προσωπικό αγώνα καταφέρει να προβεί σε ανασκαφές στο χώρο της Αγίας Τριάδας οι οποίες όμως σύντομα διακόπηκαν ελλείψει πιστώσεων.
Η πρόβλεψη του Παπαδημητρίου το 1956
Ο Παπαδημητρίου πάλι στα ευρήματα του Πειραιά ήταν που διαπίστωσε ότι ο “Κούρος” του Πειραιά έχει την ίδια θέση σώματος και χεριών με τον “Κούρο του Πιομπίνο” που ευρίσκεται στη Γαλλία στο Μουσείο του Λούβρου. Μετά την διαπίστωση της ομοιότητας των Κούρων Πειραιώς και Πιομπίνο γεννήθηκε το ερώτημα αν ο ορειχάλκινος “Κούρος” του Πειραιώς αποτέλεσε το πρότυπο που μιμήθηκαν καλλιτέχνες των αρχών του 5ου αιώνος.
Γλύπτης κατά τον Παπαδημητρίου που φιλοτέχνησε τον “Κούρο του Πειραιώς” ίσως να υπήρξε ο χαλκοπλάστης Αντήνωρ ο οποίος είχε φιλοτεχνήσει και μια από τις κόρες της Ακροπόλεως ή θα μπορούσε o Κούρος να αποδοθεί σε γλύπτη εποχής του Αντήνορος. Ο “Κούρος του Πειραιώς” διατηρεί στο εσωτερικό του πηλό από το πρόπλασμά του, επί του οποίου είχε γίνει επάλειψη λεπτού στρώματος κεριού που έλιωσε, όταν χύθηκε στα καλούπια ο ορείχαλκος όταν βρισκόταν ακόμα σε κατάσταση τήξεως.
Ο Παπαδημητρίου κατανοώντας τη σπουδαία σημασία για την ιστορία και τον πολιτισμό του Πειραιά την ανεύρεση των ορειχάλκινων αγαλμάτων του 1959, προέβη στην εξής πράξη. Όταν επισκέφθηκε τον Πειραιά ο Καραμανλής για να δει από κοντά τα ευρήματα, ο Παπαδημητρίου του ζήτησε να μη μεταφερθούν αυτά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών αλλά να παραμείνουν στην πόλη που ευρέθηκαν. Χαρακτηριστικά πρέπει να αναφερθεί πως ο Παπαδημητρίου γνώριζε την άποψη του Καραμανλή ωστόσο δεν δίστασε να αιτηθεί υπέρ του Πειραιά. Ο Καραμανλής πίστευε αυτό που τότε δήλωσε δημόσια ως απάντηση στην πρόταση Παπαδημητρίου, “ότι για να προοδεύσει η Ελλάς είναι ανάγκη όλοι οι Έλληνες να αποβλέπουν πάντοτε εις το γενικότερο συμφέρον του Έθνους και να παύσουν να βλέπουν τα γενικά ζητήματα με στενό τοπικιστικό πνεύμα” (εφημερίδα “ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ”, φ. 22 Ιουλίου 1959 με τίτλο “Τα ευρήματα του Πειραιώς”).
Ωστόσο η επιμονή του Παπαδημητρίου να μη στερήσει τον πειραϊκό λαό από την κληρονομιά του παρελθόντος του, οδήγησε την κυβέρνηση να αποδεχθεί πρόταση για ίδρυση σύγχρονου αρχαιολογικού μουσείου στον Πειραιά, με σκοπό τη στέγαση των ορειχάλκινων αγαλμάτων και των άλλων ευρημάτων.
Οι προτάσεις του Παπαδημητρίου για τον Πειραιά περιλάμβαναν ένα ολοκληρωμένο κύκλο ενεργειών για την αποκατάσταση των αρχαίων, την ανάδειξη και αξιοποίησή τους. Συγκεκριμένες προτάσεις του ήταν:
– Να ιδρυθεί μουσείο Πειραιώς κατάλληλο σε έκταση και όγκο για τη στέγαση των πειραϊκών αρχαιοτήτων.
– Να επιστραφούν στον Πειραιά όλα τα αρχαιολογικά ευρήματα τα οποία ευρίσκονταν τότε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.
– Να απαλλοτριωθούν ορισμένοι γνωστοί αρχαιολογικοί χώροι στην πόλη.
– Να ιδρυθεί μόνιμη υπηρεσία στον Πειραιά για την παρακολούθηση αρχαιολογικών ερευνών, τη συντήρηση και διαφύλαξη των αρχαιολογικών χώρων.
Ο Ιωάννης Παπαδημητρίου υπήρξε μια σπουδαία προσωπικότητα που διετέλεσε Διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας σε όλη την Ελλάδα. Οι ανασκαφές του στον Πειραιά, στις Μυκήνες και στην Βραυρώνα καταγράφηκαν ως από τις πλέον πετυχημένες στην πορεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας. Τα ευρήματα που συνέλεξε από τις ανασκαφές αυτές κρίθηκαν μοναδικά όπως το μπρούτζινο άγαλμα της Αθηνάς του Πειραιά που στη φωτογραφία ο Παπαδημητρίου εικονίζεται να της κρατάει το χέρι (πρώτη φωτογραφία ανάρτησης).
Horst Paul Albert Bohrmann, (Horst P. Horst), 1955, Αθήνα, ο αρχαιολόγος Ιωάννης Παπαδημητρίου στο γραφείο του. (Φωτογραφία από Θεόδωρο Μεταλληνό) |
Εξίσου σημαντικές υπήρξαν και οι ανασκαφές στις Μυκήνες όπου ανασύρθηκαν στην επιφάνεια ευρήματα που για 17 ολόκληρους αιώνες ήταν θαμμένα στα έγκατα της γης.
Το 1948 όταν ο Παπαδημητρίου επέβλεπε εργασίες αποκατάστασης βυζαντινής εκκλησίας ανατολικά της Αθήνας και σε απόσταση περίπου 35 χιλιομέτρων, στην καλούμενη Βραυρώνα, κατάφερε να συσχετίσει γραπτά κείμενα του Ευριπίδη, του Αριστοφάνη και του Ηρόδοτου τα οποία αποτέλεσαν αιτία για αναζήτηση στην ίδια περιοχή του αρχαίου ναού της Άρτεμης. Πραγματικά ο ναός που αναζητούσε βρέθηκε, που μέχρι την εποχή εκείνη η ύπαρξη ναού της Αρτέμιδος στην Βραυρώνα δεν ήταν γνωστή, αποκαλύπτοντας παράλληλα στιγμές από την καθημερινή ζωή των αρχαίων Ελλήνων συνδυαστικά με τη λατρεία της Αρτέμιδος. Βρήκε αγαλματίδια νεαρών αγοριών που ήταν ντυμένα σαν αρκούδες, που εκτελούσαν χορευτικές κινήσεις με σκοπό να αποδιώξουν την πανούκλα από την κοινότητα. Ανακάλυψε επίσης γυναικεία δακτυλίδια καθώς αφιερώματα από έγκυες γυναίκες στο ναό της Αρτέμιδος προστάτιδα θεά των γυναικών που επρόκειτο να γίνουν μητέρες. Πολλά ευρήματα αφιερωμένα στην Άρτεμη προέρχονταν από γυναίκες εγκυμονούσες.
Ο Παπαδημητρίου βρήκε στοιχεία που σύμφωνα με τον Ευριπίδη αποδείκνυαν ότι η Ιφιγένεια έζησε στην Βραυρώνα ύστερα από τη σωτηρία της με τη μεσολάβηση της θεάς Άρτεμης όταν προοριζόταν για θυσία από τον πατέρα της Αγαμέμνονα. Παρά τις καταπληκτικές ανακαλύψεις του Παπαδημητρίου ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του απλώς ως «ευφυή τυχερό»!
Ο Ιωάννης Παπαδημητρίου γεννήθηκε στην Σκύρο το 1904 και πέθανε το 1963. Στο νησί του το όνομά του μέχρι σήμερα προκαλεί σεβασμό. Στο σπίτι του -που βρίσκεται σκαρφαλωμένο μέσα στη Χώρα του νησιού- έχει τοποθετηθεί μαρμάρινη πλάκα. Πολλοί περιηγητές στέκονται απορημένοι να την διαβάσουν αλλά λίγοι δυστυχώς γνωρίζουν το έργο του. Ακόμα και οι γείτονες όταν σταθήκαμε για να φωτογραφίσουμε το σπίτι του, αναρωτήθηκαν με περιέργεια “υπάρχουν άραγε κάποιοι σήμερα να ενδιαφέρονται για αυτόν τον άνθρωπο;“
Η τιμητική αναφορά στο όνομά του, τουλάχιστον στην Σκύρο είναι διαρκής στους χώρους όπου εργάστηκε. Η προτομή του δεσπόζει στην είσοδο του Αρχαιολογικού Μουσείου Σκύρου, ενώ και η προσωπογραφία “εποπτεύει” από ψηλά την κεντρική είσοδο στην αίθουσα εκθεμάτων του Μουσείου. Άλλωστε η δημιουργία αρχαιολογικού μουσείου στη Σκύρο έγινε επί των ημερών του και με δική του φυσικά μέριμνα.
Προσωπογραφία του Ιωάννη Παπαδημητρίου
Όμως ο Παπαδημητρίου απολάμβανε στη Σκύρο ιδιαίτερη εκτίμησης και όταν ήταν εν ζωή. Η άποψή του θεωρείτο ιδιαιτέρως σημαντική και παράδειγμα αποτελεί μια ιστορία από το νησί του τη Σκύρο.
Στις 17 Αυγούστου του 1958 έγιναν από τον Ε.Ο.Τ. τα εγκαίνια νέας ξενοδοχειακής μονάδας στην παραλία με το μεγαλύτερο μήκος ακτογραμμής του νησιού στη θέση «Μαγαζιά». Το γεγονός έλαβε χαρακτήρα λαϊκού πανηγυριού ενώ οι καλεσμένοι έφτασαν μέσω Κύμης με το πλοίο «Αλκυών» το οποίο επίσης ήταν νεοδρομολογημένο εκτελώντας για πρώτη φορά δρομολόγιο προς Σκύρο. Η δυναμικότητα του ξενοδοχείου ανερχόταν σε 40 κλίνες με δυνατότητα όμως να φτάσει στις 60.
Το ξενοδοχείο “ΘΕΤΙΣ” στη θέση “Μαγαζιά” στη Σκύρο, ονομασία που προήλθε από τον αρχαιολόγο Ιωάννη Παπαδημητρίου. Σήμερα το ίδιο ξενοδοχείο φέρει την ονομασία “Υδρούσα”.
Το ξενοδοχείο λειτουργούσε ήδη από δεκαημέρου και ήταν ήδη πλήρες από Έλληνες και ξένους τουρίστες. Την διεύθυνσή του είχε αναλάβει ο Θεόδωρος Άγγλος. Το ξενοδοχείο επρόκειτο να εγκαινιαστεί από τον υπουργό Παιδείας Γ. Βογιατζή ο οποίος πρωτοστάτησε στην οικοδόμησή του αλλά καθ’ οδόν προς Κύμη αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Αθήνα ύστερα από γεγονότα που σημειώθηκαν στο Κυπριακό ζήτημα.
Κατόπιν αυτού ο ρόλο ανατέθηκε από τον υπουργό στη σύζυγό του Αντιγόνη Βογιατζή το γένος Περωτή. Στα εγκαίνια παρέστησαν πολλοί επίσημοι. Ανάμεσά τους βρισκόταν και ο Ιωάννης Παπαδημητρίου που τότε ήταν Διευθυντής Αρχαιολογίας αλλά και σύμβουλος του ΕΟΤ. Στα πλαίσια της εκδήλωσης ο Παπαδημητρίου στεκόταν δίπλα στο τότε Δήμαρχο Σκύρου τον Λάμπρου και συνομιλούσανε. Η κυρία Βογιατζή άρχισε την ομιλία της με αναφορά στη σπουδαιότητα του νέου ξενοδοχείου και το ενδιαφέρον της Κυβερνήσεως Κ. Καραμανλή για την Σκύρο.
Μετά την ομιλία της Βογιατζή κλήθηκε να μιλήσει ο Παπαδημητρίου ο οποίος είχε προταθεί να είναι ο ανάδοχος του ξενοδοχείου. Ο Παπαδημητρίου τότε πρότεινε το όνομα μυθολογικό όνομα «Θέτις» που συνδέεται άμεσα με την ιστορία της Σκύρου και εξήγησε το λόγο. Θέτις ήταν η μητέρα του μυθικού Αχιλλέα που έζησε φυγαδευμένος στην Σκύρο. Ακόμα το όνομα ήταν σχετικό και με τη θάλασσα που απλώνεται μπροστά από το ξενοδοχείο καθώς μια από τις κόρες του Νηρέα, που ήταν νεράιδα του γιαλού και θεά της θάλασσας ήταν η Θέτις.
Στη Σκύρο στο παλάτι του Λυκομήδη ήταν που έκρυψε το γιο της Αχιλλέα η Θέτιδα και εκεί ο Αχιλλέας ήταν που μαγεύτηκε από την ομορφιά του νησιού. Το ξενοδοχείο λειτουργεί μέχρι σήμερα στην Σκύρο με διαφορετική ονομασία (Υδρούσα). Δεν γνωρίζω εάν την ιστορία της ονοματοθεσίας του ξενοδοχείου τη γνωρίζουν οι Σκυριανοί, πάντως είναι γεγονός ότι τον Παπαδημητρίου τον γνωρίζουν ακόμα και οι νεότεροι.
Ο Παπαδημητρίου έφυγε από τη ζωή στις 11 το βράδυ της 11ης Απριλίου 1963 συνεπεία καρδιακού εμφράγματος και ο θάνατός του θεωρήθηκε ως μια βαριά απώλεια για την αρχαιολογία. Είχε σπουδάσει στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στα Πανεπιστήμια Βερολίνου και Μονάχου. Το 1929 εισήλθε στον αρχαιολογικό κλάδο και το 1958 ανέλαβε την διεύθυνση αρχαιοτήτων και ιστορικών μνημείων του Υπουργείου Παιδείας. Το 1960 προήχθη στο βαθμό του γενικού διευθυντή. Συνέγραψε πολλά αρχαιολογικά συγγράμματα και αντιπροσώπευσε την Ελλάδα σε πολλά συνέδρια. Στον Πειραιά οι παλαιότεροι ακόμα θυμούνται τις εμφανίσεις του στον Πειραϊκό Σύνδεσμο το 1960, σχετικές με την ανάγκη δημιουργίας μουσείου στον Πειραιά αλλά και πορίσματα που αφορούσαν στα ορειχάλκινα ευρήματα.