Ο κύκλος των μαθητών του Κ. Τσάτσου και του Π. Κανελλόπουλου – Τα περιοδικά “Αρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών” και “Προπύλαια”

Σπύρος Κουτρούλης – 11/02/2024

Μέριμνα του Κ.Τσάτσου ήταν να δημιουργήσει ένα κύκλο φοιτητών τους οποίους θα εμπνεύσει τον βαθύ και ελεύθερο στοχασμό. Το «φοιτητικό φροντιστήριο», όπου οργάνωσε συζητήσεις για φλέγοντα θέματα όπως ο μαρξισμός, αλλά και το σπίτι του στην Κυδαθηναίων 9 ήταν τα κέντρα της προσπάθειας του. Η σύζυγος του Ιωάννα Τσάτσου γράφει: «Οι καλλίτεροι φοιτητές του Τσάτσου από το Πανεπιστήμιο μαζεύονταν στο σαλόνι μας. Ο Δημήτρης Καπετανάκης, φιλόσοφος της ομορφιάς, ο Άγγελος Βλάχος, πνεύμα οξύτατο, ο φιλόσοφος Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Δεσποτόπουλος, φιλόσοφος κι εκείνος, ο Γιώργος Σαραντάρης, ποιητής που σκοτώθηκε στον πόλεμο του ΄40…Ο Παναγής Παπαληγούρας, αδύνατος, ευκίνητος, πάντα με νέες ιδέες, μια καιόμενη φλόγα…Και ο Γιάγκος Πεσματζόγλου επίσης ερχόταν ταχτικά στο σπίτι»[1]. Κοντά σε αυτούς συχνός επισκέπτης τους ήταν ο παιδαγωγός Αλέξανδρος Δελμούζος, και ο εκπαιδευτικός, ανώτατος λειτουργός του Υπουργείου Παιδείας, βοηθός του Ελευθερίου Βενιζέλου στον εκπαιδευτικό τομέα[2].

Η μαρτυρία του Κ.Τσάτσου αναφέρει ότι ανάμεσα σε αυτούς που σύχναζαν στο σπίτι του ήταν ο Κίτσος Μαλτέζος Μακρυγιάννης ο οποίος θα εκτελεστεί από την ΟΠΛΑ στα τελευταία χρόνια της κατοχής: «Θυμάμαι πως μελετούσα την «Επιστημολογία» του Φίχτε στις διάφορες εκδόσεις της. Ένα μέρος της το διάβαζα με μια ομάδα φοιτητών. Ήταν οι επίλεκτοι μαθητές μου. Μέσα σ’ αυτούς, πρεσβύτερος και πιο προχωρημένος ήταν ο Κορνήλιος Καστοριάδης, που είχε γίνει του σπιτιού, διότι είχε και μεγάλες συγκρούσεις με τους δικούς του και γύρευε σε μας καταφύγιο, καθώς και οι αδελφοί Δεσποτόπουλοι, ο Κώστας που είχε γίνει υφηγητής μου, ο Αλέκος Δεσποτόπουλος ο ιστορικός. Πιο νέος ήταν ο Μαλτέζος που τραγικά δολοφονήθηκε από μια ομάδα της ΟΠΛΑ. Ο Μαλτέζος με είχε εντυπωσιάσει με την προσωπικότητα του. Θυμάμαι πως στην αρχή μαζί του ερχόταν ο φίλος του Άδωνις Κύρου, ο οποίος, όταν ο Μαλτέζος αποχώρησε από το ΕΑΜ, οργάνωσε ή ευλόγησε ή αδιάφορα παρακολούθησε την δολοφονία του φίλου του. Νομίζω πως στην αρχή ερχόταν και ο Αξελός, που ύστερα έγινε μαρξιστής και στο Παρίσι διακρίθηκε στον κύκλο των μαρξιστών φιλοσόφων ως που να τους αποκηρύξει. Επίσης ο Θάνος Κωτσόπουλος ερχόταν, όταν δεν διαβάζαμε Φίχτε. Γιατί κάναμε και συγκεντρώσεις για να συζητήσουμε τα παρόντα. Οι συζητήσεις μας όμως ήταν πάντοτε, ό,τι θέμα και αν πιάναμε, βαριές, υψηλές. Κανένας της συντροφιάς δεν ήταν σκάρτος. Ήταν ο καλλίτερος δυνατός μέσος όρος. Μακάρι να ήταν τέτοιος και ο τωρινός»[3]. Επίσης σε άλλο σημείο του έργου του ο Κ.Τσάτσος επαναλαμβάνει ότι στην οδό Κυδαθηναίων 9 συγκεντρώνονταν η συντροφιά του «Αρχείου Φιλοσοφίας», ο Β.Κακούρος, ο Σ.Μυριβήλης, ο Δελμούζος,ο Μανώλης Τριανταφυλλίδης, ο Α.Παπαναστασίου και συμπληρώνει: «Από το 1933 που έγινα καθηγητής, συχνά μαζεύονταν στο σαλόνι μας με τα γερασμένα του έπιπλα και οι διαλεχτοί μαθητές μου, ο Καπετανάκης, ο Σαραντάρης, που και οι δύο πέθαναν νέοι, ο Ι.Πεσματζόγλου, οι δίδυμοι αδελφοί Δεσποτόπουλοι που τρομάζαμε να τους ξεχωρίσουμε, ο Κ.Χοϊδάς που μας έφυγε νωρίς, ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Εδώ ίσως να μην υπήρχε φιλία, αλλά υπήρχε αγάπη»[4].

Συγχρόνως η έντονη πνευματική του δραστηριότητα επεκτάθηκε στην έκδοση του περιοδικού «Αρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών» και στην ενίσχυση του περιοδικού «Προπύλαια» που εκδόθηκε από φοιτητές του Κ.Τσάτσου: «Τις θέσεις που αναπτύσσαμε, και στα μαθήματά μας και σε αυτές τις προσωπικές επαφές, τις εκφράζαμε συγχρόνως πιο συστηματικά στο «Αρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών» που αρχίσαμε να εκδίδωμε ο Θεοδωρακόπουλος, ο Κανελλόπουλος, ο φίλος μας και χρηματοδότης Μιχ. Τσαμαδός και εγώ. Το τριμηνιαίο αυτό περιοδικό μετά 40 και πλέον χρόνια μπορώ να πω ότι αποτέλεσε ένα σταθμό για τη φιλοσοφία και γενικότερα για την καθαρή θεωρία των επιστημών στην Ελλάδα. Το διατηρήσαμε χάρη στην ευγενική αυταπάρνηση του Μ.Τσαμαδού, αλλά χάρη στους κόπους μας επί έντεκα χρόνια, ως το τέλος του πολέμου. Οι έντεκα τόμοι του «Αρχείου» αριθμούν ως 5.000 σελίδες που και σήμερα και για πολύν καιρό ακόμα έχουν την αξία τους για όλους όσους θέλουν να φιλοσοφήσουν, σοβαρά και όχι ερασιτεχνικά, στον τόπο μας. Κατά το 1938 μια ομάδα από τα παιδιά μας έβγαλε για ένα έτος ένα δικό τους φιλοσοφικό περιοδικό «Τα Προπύλαια». Το περιοδικό αυτό παρουσίασε, με τα άρθρα νέων φοιτητών μας, μιαν υψηλής στάθμης ύλη. Σε αυτό δημοσίευσα και εγώ το δοκίμιο μου «Πριν από το ξεκίνημα» και άρθρα μου για την ποίηση που αποτελούν τη συνέχεια του και απαρτίζουν τη δική μου προσφορά στον «Διάλογο για την ποίηση» που είχα με τον Σεφέρη και για τον οποίο κάπου αλλού θα μιλήσω»[5].

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Ι.Τσάτσου, Κυδαθηναίων 9, Αστρόλαβος/Ευθύνη, Αθήνα 1994, σελ.46,47.
[2] Ό. π. σελ.47,48.
[3] Κ. Τσάτσος, Λογοδοσία μιας ζωής, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 2001, α’ τόμος, σελ.286,287.
[4] Ό. π. σελ. 149.
[5] Ό. π. σελ. 181.