του Χρήστου Χατζηλία,
Το παρόν άρθρο στοχεύει στην ανάλυση των προσωποποιημένων εννοιών (πχ Αλήθεια, Ισχύς, Πραότητα) των βυζαντινών χειρόγραφων της μέσης βυζαντινής περιόδου. Η προσωποποίηση εμφανίζεται στα αρχαία χρόνια και εμπεριέχει ένα μεγάλο φάσμα πλαισίων, η αυτή καθαυτή σημαίνει την ανθρωπόμορφη αναπαράσταση οποιουδήποτε μη ανθρώπινου πράγματος, όπως φυσικά φαινόμενα ( Ουρανός, Ήλιος), μέρη (πόλεις, χώρες), εποχές του χρόνου (Μήνες, εποχές) , καταστάσεις του σώματος (υγεία, πόνος) , πολιτικές έννοιες (Νίκη, Δημοκρατία,) και συναισθήματα (Αγάπη, φόβος) , όλες αυτές οι αναπαραστάσεις εικονίζονται με ανθρώπινη μορφή και κυρίως γυναικεία (Personification in the Greek World: From Antiquity to Byzantium, Introduction) .Στην αρχαία ελληνική εποχή κατά πάσα πιθανότητα η προσωποποίηση ενός άψυχου αντικειμένου και μιας θεότητας έγιναν την ίδια εποχή , οι Έλληνες αλλά και οι Ρωμαίοι μετέτρεψαν τις ιδέες σε εξατομικευμένες θεότητες με απώτερο σκοπό, να διαρκέσουν στον χρόνο. [Προσωποποιήσεις φυσικών στοιχείων στην αρχαία ελληνική τέχνη (κλασικά και ελληνιστικά χρόνια), σελ.6].
Η αλλαγή από την μεγαλογράμματη γραφή στη μικρογράμματη τον 10ο αιώνα, αύξησε την παραγωγή των εικονογραφημένων χειρόγραφων, αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την αύξηση της ταχύτητας του ρυθμού αντιγραφής και πλέον το μέγεθος ενός κειμένου μπορούσε να χωρέσει σε μια σελίδα. Τα περισσότερα από αυτά είναι θρησκευτικού περιεχομένου όπως ευαγγέλια, ευαγγελιστάρια ή ωρολόγια και Πράξεις των Αποστόλων (LynRodley, Eισαγωγή στην βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, σελ.194-95). Τα χειρόγραφα αυτά ήταν δώρο αυτοκρατορικό και πολύ ακριβό, ενώ το θέμα της συνειδητής μίμησης της αρχαιότητας σε κάποια από αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικό ( JohnLowden, Πρώιμη Χριστιανική & Βυζαντινή τέχνη, σελ.200-4).
Στο Παρισινό Ψαλτήριο (950-70) το οποίο σώζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισίου (J.Lowden.2003) , είναι ένα βιβλίο μεγάλου σχήματος (36Χ26 εκ.) με 449 σελίδες το οποίο περιέχει προσευχές από διάφορα εδάφια της Παλαιάς Διαθήκης (L.Rodley.2010). Στο συγκεκριμένο μπορούμε να παρατηρήσουμε την έντονη επίδραση των ελληνορωμαϊκών προτύπων, όπως αυτά αποτυπώνονται στις κινήσεις των μορφών, στα πλούσια και έντονα χρώματα, στις λεπτομέρειες των κτιρίων και των φυτών.
Η προσωποποίηση της Πραότητας παρουσιάζεται σαν μια νεαρή καστανομάλλα γυναίκα, με απαλό λευκό δέρμα και ρόδινα μάγουλα, τα χείλη της είναι προσεκτικά σχεδιασμένα με έντονο κόκκινο χρώμα, ενώ η μύτη της είναι λεπτή και ίσια, όσο για τους ώμους, είναι γυμνοί, το σώμα της είναι στραμμένο προς το γεγονός που εκτυλίσσεται και το δεξί της χέρι μας δείχνει τον Δαυίδ. Φοράει ένα χρυσαφένιο στεφάνι, η χλαμύδα της έχει ένα έντονο μπλε χρώμα, το οποίο κάνει αντίθεση με το πορφυρό χιτώνα της που ο καλλιτέχνης με μαεστρία μας δείχνει και το εσωτερικό αυτού, χρώματος πράσινου, που το συνθέτει με απαλό και διακριτικό τρόπο χωρίς να δημιουργεί σύγχυση στο σύνολο. Το φωτοστέφανο της έχει μια ροζ απόχρωση χωρίς αυτή να είναι έντονα ζωγραφισμένη (μπορείς να διακρίνεις μέρος του πίσω κτηρίου μέσα από αυτό), τέλος μπορούμε να πούμε πως είναι σε μέγεθος η μεγαλύτερη μορφή από τις άλλες μορφές του γεγονότος, πράγμα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η αρετή της πραότητας παίζει σημαντικό ρόλο στις σχέσεις των ανθρώπων.


Στην σκηνή αυτή με τον Δαυίδ και τον Γολιάθ βλέπουμε την προσωποποίηση της Δύναμης (αριστερά) και της Αλαζονείας (Δεξιά). Η Δύναμη θυμίζει τις ελληνορωμαϊκές μορφές των Νικών που πλαισίωναν τους νικητές αυτοκράτορες, εξ ου και τα φτερά που έχει, την βλέπουμε να κρατάει το χέρι του Δαυίδ με το οποίο κρατάει την σφεντόνα, και το άλλο το έχει στο πιγούνι της, έχει λευκό δέρμα και ρόδινα μάγουλα, κοντά ή μαζεμένα (;) μαλλιά ενώ φέρει μια γκριζοπράσινη κορδέλα, το ιμάτιο της έχει λαδοπράσινο χρώμα με λεπτομερείς διαβαθμίσεις φωτοσκιάσεων, το ίδιο συμβαίνει και με το χιτώνα της που ανταλλάσσονται το μπλε με το γαλάζιο χρώμα σε πολύ λεπτές διαβαθμίσεις. Τα φτερά της έχουν απεικονιστεί με έντονο αληθοφανές τρόπο, η ράχη των φτερών έχει λαδοπράσινο χρώμα , ενώ τα εσωτερικά πούπουλα έχουν λευκό χρώμα με μια γκριζωπή διαβάθμιση στο τέλος. Άξιο παρατήρησης τέλος είναι πως η μορφή φέρει διακριτικά ένα λευκό φωτοστέφανο.
Την Αλαζονεία από την άλλη μεριά, ο καλλιτέχνης την εικόνισε να τρέπεται ταπεινωμένη σε φυγή, έχει σκυμμένο το κεφάλι και πιάνει με το ένα χέρι τα μαλλιά της, στα χαρακτηριστικά του προσώπου, βλέπουμε πως είναι τρομαγμένη και λυπημένη, ενώ το ροζ χρώμα κυριαρχεί στο δέρμα της σε αντίθεση από το έντονα λευκό δέρμα της Δύναμης. Τα μαλλιά φαίνονται ανακατεμένα και δεν έχει κάποιο διακριτικό στο κεφάλι, φοράει ένα πορτοκαλί χιτώνιο με χρυσαφένιες πινελιές κι από κάτω ένα μπλε μανδύα, η μορφή αυτή χαρακτηρίζεται από έντονες κινήσεις που δημιουργούν σύγχυση, τέλος μπορούμε να διακρίνουμε πως ο καλλιτέχνης δεν της έβαλε φωτοστέφανο, θέλοντας έτσι να διακρίνει την αρετή από μια κακή συμπεριφορά.

Στην στέψη του Δαυίδ διακρίνεται αριστερά η προσωποποιημένη Νίκη, είναι μεγαλύτερη από τις υπόλοιπες μορφές και είναι χωριστά από το πλήθος, έχει μακρύ σκουρόχρωμο καστανό μαλλί και φέρει ένα πράσινο δάφνινο (;) στεφάνι, είναι στραμμένη εξ ολοκλήρου προς τον Δαυίδ και με το ένα της χέρι τοποθετεί το στέμμα στο κεφάλι του, ενώ με το άλλο δείχνει προς αυτόν. Η μορφή, φοράει λαδοπράσινο ιμάτιο με το εσωτερικό αυτού να είναι σε χρυσό χρώμα, τέλος μπορούμε να δούμε πως έχει ένα ροζ φωτοστέφανο με κυκλικές διαβαθμίζεις σε ποιο σκούρα χρώματα.

Σε αυτό το επεισόδιο, πίσω από τον Δαυίδ που αρπάζει το λιοντάρι από την χαίτη στέκεται με έντονα χαρακτηριστικά από την εποχή της ύστερης αρχαιότητας η προσωποποίηση της Ισχύος , η μορφή της είναι πιο μεγάλη απ’ ότι του Δαυίδ κι εδώ, την βλέπουμε σε κίνηση με ένα ελαφρό πάτημα, το πράσινο ένδυμα της ανεμίζει προς τα πίσω ενώ το κρατάει με το ένα χέρι από μπροστά όπου είναι καλυμμένο και το άλλο το απλώνει με ανοιχτή την παλάμη σαν να θέλει να παροτρύνει τον Δαυίδ να σκοτώσει το λιοντάρι, με αυτόν επιτυγχάνεται να δοθεί περισσότερος ρεαλισμός την εικόνα της κίνησης . Η Ισχύς έχει κοντά σγουρά μαλλιά με κάποιες τούφες να πετάνε διακριτικά στο μέτωπο της , φέρει στο κεφάλι της πράσινο στεφάνι, ενώ η υπόλοιπη ενδυμασία της δεν σχετίζεται με τις προηγούμενες μορφές που είδαμε πιο πάνω, έχει ένα διαφανές χιτώνα που μας επιτρέπει να διακρίνουμε κάτω από αυτόν το μηρό της. Έχει όπως και ο Δαυίδ περασμένη γύρω από την μέση της τον Ηράκλειο κόμβο σε κόκκινο χρώμα, χαρακτηριστικό που έφεραν οι στρατιωτικοί και το συναντάμε σε αγίους τέτοιας ιδιότητας σε τοιχογραφίες και χειρόγραφα (Ο Ηράκλειος Κόμβος στην βυζαντινή παράδοση, άρθρο στο διαδίκτυο της ScholaePalatinae) . Τέλος το φωτοστέφανο που έχει, είναι χρώματος λευκού όπως και της Δύναμης (βλ. πιο πάνω).

Ο βυζαντινός καλλιτέχνης σε αυτό το επεισόδιο με τον προσευχόμενο Ησαΐα διακρίνεται αριστερά η μορφή της Νύχτας και δεξιά η μορφή του Όρθρου, ο τελευταίος βλέπουμε πως έχει απεικονισθεί ως παιδί, είναι σε στάση κίνησης και το χιτώνιο χρώματος λευκού έχει εντυπωσιακές και λεπτομερείς διαβαθμίσεις φωτοσκιάσεων με εναλλασσόμενα χρώματα τις αποχρώσεις του λευκού και του γκρίζου. Από την άλλη η μορφή της Νύχτας είναι η μεγαλύτερη μεταξύ αυτών, απεικονίζεται με πολλές λεπτομέρειες, όπως το έναστρο σάλι της με το βαθύ μπλε χρώμα, η ενδυμασία , με βάση κυρίως το γκρίζο χρώμα φαίνεται με την φωτοσκίαση και τις πολλές πτυχώσεις να δημιουργούν διάφορες αποχρώσεις αυτού του χρώματος. Κρατάει ένα μεγάλο πινέλο σύμβολο ίσως πως βάφει τους ουρανούς με τα χρώματα της ή σβηστή φλόγα σε αντίθεση με την αναμμένη του Όρθρου που έρχεται, ο σχεδιασμός του σαλίου και ο τρόπος που το κρατάει της προσδίδουν όγκο και είναι σαν να έχει φουσκώσει από τον αέρα, το δέρμα της είναι σκούρο, με πιο ανοιχτά σημεία κυρίως στους ώμους και στον λαιμό, έχει πλούσια κόμη η οποία είναι μαζεμένη, το πρόσωπο της είναι γαλήνιο και σοβαρό, ενώ κοιτάει προς την μορφή του Ησαΐα. Ο σχεδιασμός της όπως και των άλλων δύο φυσικά διακρίνεται για τον χιασμό, ενώ το “σπάσιμο” του γόνατου και τις μέσης δίνουν την εντύπωση πως πρόκειται για κάποιο άγαλμα των αρχαίων χρόνων (Contrapposto, Encyclopedia Britannica), επιπλέον τα σκούρα χρώματα κάνουν αντίθεση με το χρυσό φόντο στρέφοντας έτσι το βλέμμα του θεατή γρήγορα πάνω της. Τέλος η μορφή φέρει φωτοστέφανο σε διαυγές σκούρο μπλε χρώμα.

Στην σκηνή αυτή διακρίνονται τρεις μορφές που πλαισιώνουν τον Δαυίδ, η Μελωδία, η Ηχώ και ο Όρος Βηθλεέμ. Η μεγαλύτερη σε μέγεθος είναι η Μελωδία, εικονίζεται να στηρίζει το χέρι της στον Δαυίδ, ο οποίος παίζει ένα μουσικό όργανο (λύρα) έχει στραμμένο το άνω σώμα της και το κεφάλι προς αυτόν, ενώ το βλέμμα στρέφεται πως τον θεατή και το κάτω σώμα είναι προς την αντίθετη κατεύθυνση, έχει λευκό δέρμα, ενώ τα μαλλιά της είναι καστανά με ένα κόκκινο ημικύκλιο εξάρτημα (στέκα;) με ένα βαθυγάλανο διαμάντι στην μέση, το οποίο είναι επιχρυσωμένο στις άκρες του. Στο πάνω μέρος φοράει ένα καφετί χιτώνα με μικρές μαύρες βούλες, το οποίο “πιάνεται” στον ώμο, με ένα στρογγυλό κόσμημα, το εσωτερικό του, ο καλλιτέχνης μας το δείχνει σε ποιο ανοιχτό χρώμα, ίσως πρόκειται για κάποιο τομάρι ζώου (λεοπάρδαλης;). Το γκρίζο ύφασμα στην περιοχή της κοιλιάς και της μέσης χωρίζει τον χιτώνα με το ιμάτιο, αυτό έχει δύο χρώματα, πορτοκαλί και μπλε, ο καλλιτέχνης επιτυγχάνει έτσι την χρωματική αντίθεση στην μορφή, το μπλε καταλαμβάνει μεγαλύτερη επιφάνεια απ’ ότι το πορτοκαλί χρώμα το οποίο έχει χρωματικές διαβαθμίσεις για να δημιουργηθεί η ψευδαίσθηση της σκιάς, τέλος η Μελωδία εικονίζεται να φοράει λευκά σανδάλια.
Η Ηχώ είναι απομακρυσμένη από την κυρίως σκηνή και την βλέπουμε να κρύβεται πίσω από μια μαρμάρινη κολόνα, μοιάζει εμφανισιακά με την Μελωδία, φαίνεται να είναι τρομαγμένη και ίσως γυμνή. Για πρώτη φορά στο παρόν άρθρο συναντάμε προσωποποίηση από τον φυσικό κόσμο, και αυτή είναι το Όρος Βηθλεέμ, παρουσιάζεται ως μυώδεις άνδρας ο οποίος αναπαύεται σε έναν πράσινο κορμό, έχει το βλέμμα του στραμμένο προς τον Δαυίδ και φαίνεται να απολαμβάνει την μουσική του. Φέρει επίχρυσο δάφνινο στεφάνι στα μαλλιά, ενώ το ιμάτιο του είναι σε σκούρο λαδί χρώμα, ο Όρος Βηθλεέμ σε αντίθεση με τις γυναικείες μορφές, απεικονίζεται μελαχρινός έως κοκκινωπός με μαύρα μαλλιά και με έντονα γυμνασμένο σώμα.

Στην παράσταση αυτή που απεικονίζει την διάβαση της Ερυθράς θάλασσας, τα φυσικά στοιχεία είναι περισσότερα, απεικονίζεται η Έρημος, η Ερυθρά Θάλασσα, και ο Βυθός, ενώ πάνω αριστερά διακρίνεται η Νύχτα. Εάν κρίνουμε από την προσευχή του Ησαΐα, το μοτίβο της Νύχτας είναι συγκεκριμένο, εδώ εικονίζεται με αρκετές ομοιότητες με την Νύχτα στον Ησαΐα, το έναστρο σάλι κυματίζει πίσω της και οι κινήσεις των χεριών είναι σχεδόν ίδιες, όπως και η αμφίεση της, ενώ υπάρχει και σε αυτήν φωτοστέφανο, τέλος παρατηρείται να είναι εξ ολοκλήρου με τις αποχρώσεις του μπλε χρώματος.
Η Έρημος εικονίζεται κάτω από την Νύχτα έχει το κεφάλι της στραμμένο ψηλά σε αυτήν και τα χέρια της σε στάση δέησης, φαίνεται σαν οι δύο μορφές να συνομιλούν, τα μαλλιά της είναι σκούρα καστανά και φοράει κόκκινη κορδέλα, η αντίθεση των χρωμάτων σε αυτήν γίνεται με το ροζ (στο επάνω ένδυμα) και το μπεζ χρώμα, τέτοιου είδους χρώματα σύμφωνα ίσως με τον καλλιτέχνη εμφανίζονται σαν αποχρώσεις στην έρημο. Η Ερυθρά Θάλασσα παριστάνεται γυμνή, με το κάτω μέρος του σώματος της να είναι κρυμμένο στο νερό, ενώ το σκεπάζει με ένα γκριζοπράσινο ύφασμα, έχει σκούρα γκριζογάλανα μαλλιά και με το ένα χέρι κρατάει ένα κουπί (;), η κίνηση φυγής που κάνει και το ακουμπισμένο χέρι της στο πιγούνι (δήλωση σκέψη ή τρόμου;) μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως είναι τρομαγμένη με το όλο γεγονός που εκτυλίσσεται μπροστά της. Από την άλλη ο Βυθός φαίνεται ρωμαλέος και με τα δύο του χέρια προσπαθεί να ρίξει τον φαραώ από το άλογο και να τον παρασύρει μαζί του κάτω, ο καλλιτέχνης θέλησε κι αυτόν να τον εικονίζει μελαχρινό δίνοντας έμφαση στου γυμνασμένους μυς, διακρίνεται καθαρά η πλάτη και οι γλουτοί του, τέλος το πρόσωπο εικονίζεται μόνο από πλάγια μορφή.

Στο επεισόδιο αυτό της Παλαιάς Διαθήκης, βλέπουμε τον βασιλιά της Ιουδαίας Εζεκία με τον σύμβουλο του Προφήτη Ησαΐα, δίπλα, εικονίζεται πάλι ο βασιλιάς, αυτή τη φορά προσευχόμενος, πλησίον αυτού και πιο πάνω βρίσκεται η προσωποποίηση της Προσευχής. Εικονίζεται σεμνή και σοβαρή με ψηλόλιγνο λαιμό και δεμένα καστανά μαλλιά που τα κρατάει μια πράσινη κορδέλα, το βλέμμα της είναι στραμμένο στο εσωτερικό της σκηνής σαν να περισυλλέγατε όπως δείχνει και χέρι που ακουμπά με το δάχτυλο στο πρόσωπο της. Φοράει κόκκινο χιτώνιο με μπλε ιμάτιο, ενώ φαίνεται να έχει μια ασπρόμαυρη ζώνη με λεπτή χρυσή λωρίδα στο άνω μέρος, τέλος φέρει μπλε φωτοστέφανο.
Bιβλιογραφία
Emma Stafford, Judith Herrin, Personification in the Greek World: From Antiquity to Byzantium, Introduction (2005).
Μαγειράκου, Ελένη Ε, Προσωποποιήσεις φυσικών στοιχείων στην αρχαία ελληνική τέχνη (κλασικά και ελληνιστικά χρόνια) , Ιδρυματικό Αποθετήριο Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, 2020.
LynRodley, Eισαγωγή στην βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, Εκδόσεις « ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ-Α.ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ», 2010.
John Lowden, Πρώιμη Χριστιανική & Βυζαντινή τέχνη, Εκδόσεις «ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ», 2003.
Γεώργιος Ε. Γεωργάς , Ο Ηράκλειος Κόμβος στην βυζαντινή παράδοση, Scholae Palatinae
‘Ακαδημία Ιστορικών Ευρωπαϊκών Πολεμικών Τεχνών “Λεοντες”: Εκπαίδευση στη Βυζαντινή οπλομαχία, 2020 (https://byzantineoplomachia.wordpress.com/2020/11/19/%CE%BF-%CE%B7%CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CE%BF%CF%82-%CE%BA%CF%8C%CE%BC%CE%B2%CE%BF%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CF%80%CE%B1%CF%81/ )