Πλάτων: Το «αγαθό» ως μορφή οργάνωσης της κοινωνίας

Βαγγέλης Στεργιόπουλος

Στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ. υπήρχε αναντιστοιχία ανάμεσα στο ένδοξο παρελθόν της πόλης και στις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, τις νέες πνευματικές αναζητήσεις

Ο θάνατος του Σωκράτη (399 π.Χ.), στον οποίον αφιερώσαμε την τελευταία σειρά άρθρων μας, συνέπεσε με την έλευση του 4ου αιώνα π.Χ., μιας κατεξοχήν μεταβατικής εποχής για την αθηναϊκή –και όχι μόνο– πολιτεία. Οι πληγές του πολυετούς Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) ήταν ασφαλώς ανοιχτές για τους ηττημένους και σαφέστατα αποδυναμωμένους Αθηναίους, η δε τρομοκρατία του καθεστώτος των Τριάκοντα Τυράννων είχε αφήσει το στίγμα της στην πόλη, παρά την επακολουθήσασα αποκατάσταση του δημοκρατικού πολιτεύματος από τον Θρασύβουλο και την παραχώρηση γενικής αμνηστίας προς αποκατάσταση της ειρήνης και της ομαλότητας στο εσωτερικό. Βεβαίως, σχετικά σύντομα, μετά και τη βραχείας διάρκειας σπαρτιατική ηγεμονία, οι Αθηναίοι κατόρθωσαν να συγκροτήσουν μια δεύτερη ναυτική συμμαχία, τη Β’ Αθηναϊκή Συμμαχία (377 π.Χ.), έναν ακριβώς αιώνα μετά την ξακουστή Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία (Συμμαχία της Δήλου). Ωστόσο, η κραταιά Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ., η πόλη που είχε οικοδομήσει τον Παρθενώνα, δεν υπήρχε πια, κι ούτε μπορούσε να ανασυσταθεί. Η ολοκληρωτική επιβολή των μακεδόνων μοναρχών ύστερα από λίγες δεκαετίες σηματοδότησε το τέλος των ψευδαισθήσεων και διαμόρφωσε ένα εντελώς νέο σκηνικό στο γεωγραφικό χώρο της ελληνικής επικράτειας.

Είναι αλήθεια, ασφαλώς, ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα π.Χ. δεν είχαν λησμονήσει τόσο σύντομα το ένδοξο παρελθόν της πόλης τους και το πολίτευμα των πατέρων τους (πάτριος πολιτεία ήταν ο όρος που χρησιμοποιούσαν για το εν μέρει ιδεατό αυτό πολίτευμα, που είχε εγκαθιδρυθεί από τον Σόλωνα και είχε μεταρρυθμιστεί από τον Κλεισθένη). Ωστόσο, το παλαιό αυτό μεγαλείο, τα παλαιά αυτά ιδανικά, όσο κι αν τους ενθουσίαζαν, βρίσκονταν σε αναντιστοιχία με τις νέες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, με τις νέες πνευματικές αναζητήσεις στην Αθήνα του 4ου αιώνα π.Χ.

Κατ’ αρχάς, η τάξη των γαιοκτημόνων αλλά και οι μικροί γεωργοί είχαν δεχτεί ισχυρά πλήγματα από τις καταστροφές που είχε επιφέρει ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, ενώ οι κυρίαρχες κερδοσκοπικές τάσεις οδήγησαν αναπότρεπτα στη δημιουργία νέου κεφαλαίου – χαρακτηριστικό παράδειγμα νεόπλουτου των πρώτων δεκαετιών του 4ου αιώνα π.Χ. αποτελεί ο απελεύθερος Πασίων, που αποκόμισε τεράστια κέρδη ως καινοτόμος τραπεζίτης και κατασκευαστής ασπίδων. Παράλληλα, τα ιδεώδη που είχε κληροδοτήσει η εποχή της αριστοκρατίας απώλεσαν τη μεγάλη σημασία που διατηρούσαν στο αποκορύφωμα της αθηναϊκής δόξας των Κλασικών Χρόνων, ενώ η χειραφέτηση του πνεύματος από τους δεσμούς με την πόλη, η προκληθείσα από τη σοφιστική έγερση των εφησυχασμένων συνειδήσεων, απέκτησε ασυγκράτητη ορμή.

*Στη φωτογραφία προοπτική αναπαράσταση του Παρθενώνος (του λαμπρότερου δημιουργήματος της κραταιάς Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ.) διά χειρός Αναστασίου Ορλάνδου (πηγή: Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης/ΥΣΜΑ, ysma.gr).

Οι αρχαίες εορτές με τους ποιητικούς τους αγώνες συνεχίστηκαν μεν επί μακρόν, αλλά η μεγάλη τέχνη της Κλασικής Εποχής, ο αρχαίος μύθος από τον οποίον τρεφόταν η ποίηση του 5ου αιώνα π.Χ., έπαψε να κυριαρχεί στην πνευματική ζωή της Αθήνας του 4ου αιώνα π.Χ. Στο προσκήνιο ήλθε πλέον ο πεζός λόγος, και μαζί του το πρόβλημα της παιδείας. Πρωταγωνιστές –και αντίπαλοι– στο νέο αυτό πνευματικό πεδίο αναδείχθηκαν ο Πλάτων και ο Ισοκράτης. Οι δύο αυτοί άνδρες –ο πρώτος ως αντίπαλος της σοφιστικής και ο δεύτερος ως μαθητής του λεοντίνου σοφιστή Γοργία– έθεσαν τα θεμέλια του ανταγωνισμού μεταξύ φιλοσοφίας και ρητορικής αναφορικά με την αγωγή των νέων, που έμελλε να συνεχιστεί επί αιώνες. Πάντως, τόσο οι ριζοσπαστικές αντιλήψεις του φιλοσόφου Πλάτωνος, η απόπειρά του να αντικαταστήσει την παλαιά τάξη πραγμάτων με ένα τελείως νέο οικοδόμημα, όσο και η εξιδανίκευση της αρχαίας Αθήνας, το εγκώμιο του αθηναϊκού μεγαλείου, από το ρήτορα Ισοκράτη στον Πανηγυρικό του καταδεικνύουν ότι η αθηναϊκή κοινωνία του 4ου αιώνα π.Χ. βρισκόταν σε μια περίοδο έντονων ιδεολογικών ζυμώσεων και αναζητήσεων.

Μια από τις εμβληματικές φυσιογνωμίες του 4ου αιώνα π.Χ. για ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο και όχι μόνο για την Αθήνα υπήρξε ο Πλάτων, ο οποίος κατά την κρατούσα αντίληψη γεννήθηκε το 428/427 π.Χ., όταν ήταν επώνυμος άρχοντας ο Διότιμος. Ήταν γιος του Αρίστωνος και της Περικτιόνης, που καταγόταν από μια παλαιά αρχοντική γενιά (μέλη της ήταν, μεταξύ άλλων, ο Κριτίας, αξιόλογος συγγραφέας και επικεφαλής των Τριάκοντα Τυράννων, και ο Χαρμίδης, πολιτικός του οποίου το όνομα επίσης ενεπλάκη στα δραματικά γεγονότα της περιόδου των Τριάκοντα). Ύστερα από το θάνατο του Αρίστωνος η Περικτιόνη παντρεύτηκε τον εύπορο Πυριλάμπη, έναν αριστοκράτη που ανήκε στον κύκλο του Περικλή. Αξιοσημείωτο ως προς το οικογενειακό περιβάλλον του Πλάτωνος είναι επίσης το γεγονός ότι εκείνος που τον διαδέχτηκε στη διεύθυνση της περίφημης Ακαδημίας του ήταν ο ανιψιός του Σπεύσιππος, γιος της αδελφής του Ποτώνης. Η σύνδεση αυτή του Πλάτωνος με τον κόσμο της παλαιάς αττικής αριστοκρατίας, μολονότι δεν είχε ως συνέπεια και μια πνευματική συγγένεια, είναι ευδιάκριτη στο όλο έργο του.

Οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας για τον Πλάτωνα είναι αποσπασματικές. Μαθητές του όπως ο Αριστοτέλης, ο Σπεύσιππος και ο φιλόσοφος Ξενοκράτης (τρίτος σχολάρχης της Ακαδημίας Πλάτωνος) αναφέρονται σε εκείνον με εγκωμιαστικό τρόπο, γεγονός που προφανώς έθεσε τις βάσεις για τη διαμόρφωση της κυρίαρχης στη μεταγενέστερη φιλολογία αντίληψης πως ο Πλάτων ήταν ένας θεϊκός άνθρωπος (θείος Πλάτων). Βεβαίως, τέτοιου είδους αναφορές για τον Πλάτωνα, που απαντούν επίσης σε σωζόμενες βιογραφίες του και σε διάσπαρτες πηγές (όπως είναι, για παράδειγμα, η έβδομη από τις Επιστολές που σώζονται με το όνομά του), συνυπάρχουν με μια αρχαία αντιπλατωνική φιλολογία, που του καταλόγιζε, εν είδει μάλλον σπερμολογίας, πλήθος αρνητικών χαρακτηριστικών.

Ο Πλάτων, όπως κάθε μέλος μιας αρχοντικής γενιάς, έλαβε υψηλού επιπέδου μουσική και γυμναστική αγωγή. Σε νεαρή ηλικία, πριν έλθει σε επαφή με τον Σωκράτη, στράφηκε προς την ποίηση και έγραψε τραγωδίες, γνώρισε δε τη διδασκαλία του Ηράκλειτου για την αδιάκοπη μεταβολή, τη ροή όλων των πραγμάτων, χάρη στη σχέση που είχε αναπτύξει με το φιλόσοφο Κρατύλο. Η νεανική ορμή του για πολιτική δράση, το ζωηρό αρχικά ενδιαφέρον του για τις πολιτικές εξελίξεις στους κόλπους της αθηναϊκής πολιτείας, κλονίστηκε ανεπανόρθωτα από δύο καθοριστικά γεγονότα.

Το πρώτο ήταν η ανάληψη της διακυβέρνησης της πολιτείας από τους Τριάκοντα Τυράννους μετά την εξευτελιστική ήττα που είχε υποστεί η Αθήνα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Οι Τριάκοντα –ηγετική θέση ανάμεσά τους κατείχε ο Κριτίας, συγγενής του Πλάτωνος όπως έχουμε ήδη αναφέρει– όχι μόνο δεν αποκατέστησαν το δίκαιο και τη δικαιοσύνη στην καθημαγμένη πόλη, όπως εκείνος ήλπιζε, αλλά εγκαθίδρυσαν ένα καθεστώς τρόμου και προσπάθησαν μάλιστα να καταστήσουν τον Σωκράτη όργανο της τρομοκρατίας τους. Το δεύτερο πλήγμα, συνταρακτικό κι αυτό, το δέχτηκε ο Πλάτων μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, με το θάνατο του Σωκράτη, του στοχαστή στον οποίον ήταν ολόψυχα αφοσιωμένος, του ανθρώπου που κατά την αντίληψή του συμβόλιζε και υπεδείκνυε το δρόμο του δικαίου. Η συνειδητοποίηση του αγεφύρωτου χάσματος που χώριζε τη σκέψη του από μνησίκακες πράξεις και πολιτικές διαμάχες τον ώθησε να εντρυφήσει έκτοτε στη μελέτη της φιλοσοφίας και να αναζητήσει μια μορφή ανθρώπινης κοινωνίας που θα στηριζόταν σε αυτήν.

in.gr in.gr in.gr

, , , , ,

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *