Τοῦ ῞Εκτορα, ἀπὸ τὴν «῾Ελλάδος ᾿Ανόρθωσις»
Ὁ Ἴων Δραγούμης ἦταν μιὰ ἰδιαίτερη προσωπικότητα τοῦ Ἑλληνισμοῦ, κατὰ τίς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνα, μὲ μιὰ ζωὴ γεμάτη ἐθνικὴ δράση, πολιτικὴ δραστηριότητα, ἐξορίες καὶ ἔρωτες. Πρέπει νὰ ἐπισημανθεῖ πώς ἐνῶ ὑπάρχουν κάποιες σταθερὲς στὴν ἰδεολογία τοῦ Δραγούμη, ἀρκετὲς ἀπόψεις του μεταβλήθηκαν λιγότερο ἢ περισσότερο κατὰ τὴ διάρκεια τῆς πολυκύμαντης ζωῆς του.
Τὸ 1902 ἔγραψε τὸ «Μονοπάτι» ὅπου ἀνάμεσα στὶς νεανικές του ἀνησυχίες ἐμφανίστηκαν οἱ πρῶτες σκέψεις ὑπὲρ τοῦ ῥομαντικοῦ ἐθνικισμοῦ. Αὐτὴ τὴν περίοδο ἐπηρεάστηκε κυρίως ἀπὸ τίς ἰδέες τοῦ Νίτσε καὶ τοῦ Μπαρρές. Μὲ τὸν δεύτερο μάλιστα εἶχε γνωριστεῖ στὴν Ἀθήνα, κατὰ τὴ διάρκεια ταξιδιοῦ τοῦ Γάλλου ἐθνικιστῆ συγγραφέα. Τὸ 1907 δημοσίευσε τὸ ἐνθουσιῶδες μυθιστόρημα «Μαρτύρων κι Ἡρώων Αἷμα», στὸ ὁποῖο ἔγραψε γιὰ τίς ἐμπειρίες του ἀπὸ τὴ Μακεδονία καὶ κάλεσε τὴν Ἑλληνικὴ νεολαία νὰ ἀκολουθήσει ἕναν ἠρωϊκὸ δρόμο γιὰ τὴν ὑπεράσπισή της, ὅπως ὁ Παῦλος Μελάς. Τὸ 1908 ἐξέδωσε τὴ «Σαμοθράκη» ὅπου στοχάστηκε βαθιὰ γιὰ τὴν ταυτότητα τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ τὴν θέση τοῦ ἀτόμου ὡς μέρους τοῦ ἔθνους, ἐνῶ ἀπέρριψε τὸν κοσμοπολιτισμό:
«Πρῶτα πρέπει νὰ νοιώσω τὸν ἑαυτό μου ὅπως ὅπως, μόλις τὸν ἀναλύσω καλὰ θὰ νοιώσω βαθύτερα καὶ τὸ ἔθνος μου, ἀπὸ τὸ ἔθνος μου φτάνω στὰ ἄλλα ἔθνη, ἔπειτα ξαναγυρίζω στὸν ἑαυτό μου καὶ βλέπω τὴν ἀνθρωπότητα. Ὅσοι λὲν πὼς εἶναι κοσμοπολῖτες καὶ δὲν περνοῦν ἀπ’ όλ’ αὐτὰ τὰ στάδια, πολὺ λαφρειὰ τὸ παίρνουν τὸ ζήτημα καὶ δὲν μπορεῖ νὰ νοιώθουν τὴν ἀνθρωπότητα. Ἐπειδὴ γενικεύουν, φαντάζονται πὼς νοιώθουν κάτι, μὰ εἶναι τόσο εὔκολο νὰ γενικεύει κανείς, τὸ λογικό μας συνήθως δὲν κάνει καὶ τίποτε ἄλλο. Μπορεῖ νὰ εἶναι καὶ κουρασμένοι ἀπὸ κάθε σκέψη καὶ πράξη, καὶ ἀπὸ τεμπελιὰ γίνονται ἀδιάφοροι καὶ λέγονται κοσμοπολῖτες».
Τὸ 1911 κυκλοφόρησε τὸ «Ὅσοι Ζωντανοί», τὸ ὁποῖο ἀφιερώθηκε στὸν ἄλλο μεγάλο ῞Ελληνα ῥομαντικὸ ἐθνικιστή, τὸν Περικλῆ Γιαννόπουλο, πού αὐτοκτόνησε ἕνα χρόνο πρίν. Οἱ ἰδέες τοῦ Γιαννόπουλου τὸν ἐπηρέασαν σὲ σημαντικὸ βαθμό. Σὲ αὐτὸ τὸ βιβλίο ὁ Δραγούμης ἀσχολήθηκε μὲ πολλὰ ζητήματα ὅπως τὸ Ἰδανικὸ κι ἡ ῞Ενωση τῆς Φυλῆς, ὁ δημοτικισμός, ἡ θέση τῶν Ἑλλήνων στὴν Ἀνατολὴ -εἰδικὰ μετὰ τὴν ἐπανάσταση τῶν Νεότουρκων, τοὺς ὁποίους εἶδε μὲ καχυποψία- καὶ γενικὰ ἡ πορεία ποὺ πρέπει νὰ ἀκολουθήσει ὁ Ἑλληνισμός. Τὸ 1914 ἐκδόθηκε ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ ὥριμα καὶ «ἐθνικιστικά» ἔργα του, ὁ «Ἑλληνικὸς Πολιτισμός». Ἐκεῖ ἔγραψε πὼς τὸ κράτος εἶναι ἕνα ἐργαλεῖο στὰ χέρια τοῦ ἔθνους, ἐνῶ ἡ ἀποστολὴ τοῦ ἔθνους εἶναι ἡ δημιουργία πολιτισμοῦ. Ἀναφέρεται στὸ πὼς εἶναι ἀπαραίτητη τόσο ἡ συντήρηση (τῆς παράδοσης), ὅσο καὶ ἡ πρόοδος (ὡς ὁρμὴ δημιουργίας), καθώς καὶ στὴν ἀνάγκη ἀνάδυσης μιᾶς ἀριστοκρατίας τοῦ ἔθνους καὶ στὸ νεοελληνικὸ πολιτισμὸ ποὺ ἀναμένεται νὰ γεννηθεῖ.
Παράλληλα κρατοῦσε προσωπικὸ ἡμερολόγιο καὶ ἔγραφε ἄρθρα γιὰ περιοδικὰ καὶ ἐπιθεωρήσεις ὅπως ὁ «Νουμᾶς». Στὰ δέκα πιὸ γνωστὰ στὸ ἐν λόγῳ ἔντυπο, περιέγραψε τίς ἐμπειρίες του ἀπὸ τὴν Πόλη, ἐναντιώθηκε στὸ σοσιαλισμὸ καὶ πρότεινε τὴν συνεργασία ἀντὶ τῆς πάλης τῶν τάξεων. Ἐπιπρόσθετα, τάχθηκε ξεκάθαρα ὑπὲρ τῆς χρήσης τῆς δημοτικῆς γλώσσας καὶ καταδίκασε τὴν ξενομανία καὶ τὴν προγονοπληξία. Ἐπίσης, πρότεινε τὴν ἀναζωογόνηση τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων:
«Ὁ ἑλληνισμὸς εἶναι μιὰ οἰκογένεια ἀπὸ κοινότητες. Τὸ ἔθνος μας ὁλάκερο πάλι μὲ κοινότητες πρέπει νὰ κυβερνηθεῖ, καὶ μόνο μὲ κοινότητες θὰ προκόψει».
Ἄσκησε σκληρὴ κριτικὴ στὴν πολιτική του Βενιζέλου κατὰ τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέμους, μὲ τὸ ἄρθρο του «Τιμὴ κι Ἀνάθεμα». Ἡ ἀντίθεσή του σὲ αὐτὴ γίνεται ξεκάθαρη στὰ ἡμερολόγιά του κατὰ τὰ ἔτη 1912-13, τὰ ὁποῖα δημοσιεύτηκαν μόλις τὸ 2020! Πάντως, σημείωσε τὰ παρακάτω γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Θεσσαλονίκης, στὴν ὁποία συμμετεῖχε ἐνεργά:
«Στὴν αἴσθηση πού εἶχα μπαίνοντας στὴ Θεσσαλονίκη πρέπει νά λογαριάσεις καὶ τοῦτο τό στοιχεῖο γιὰ νὰ τὴν καταλάβεις· ἔμπαινα στὴν ψυχὴ τῶν κακόμοιρων τῶν ραγιάδων καὶ ἔνοιωθα τὴ χαρά τους πού μᾶς ἔβλεπαν ἐμᾶς, τὸν῾Ελληνικὸ στρατό, νὰ μπαίνει νικηφόρος στὴν πατρίδα τους, καὶ νὰ ἐκπληρώνεται ἕνας προαιώνιος πόθος τους».
Στὰ ἑπόμενα χρόνια τῆς ζωῆς του, παρότι ἐπιδίωκε τὴν ὑπὸ ὄρους εἴσοδο στὸν πόλεμο πλάϊ στὶς δυνάμεις τῆς Ἀντάντ, ἀντιτάχθηκε δημόσια στὴν τυχοδιωκτικὴ πολιτική του Βενιζέλου ἡ ὁποία κατὰ τὴ γνώμη του προκάλεσε τὴν κυνικὴ παρέμβαση τῶν ξένων στὰ ἐσωτερικὰ ζητήματα τῆς Ἑλλάδας. Γιὰ ἕνα ἄρθρο του τὸ 1917, ἐξορίστηκε στὴν Κορσικὴ ἀπὸ τοὺς Γάλλους! Ἐκεῖ βρῆκε τὸν χρόνο νὰ ἐνημερωθεῖ γιὰ νέες τάσεις τῆς εὐρωπαϊκῆς διανόησης, ἀλλὰ καὶ τὰ κοσμοϊστορικὰ γεγονότα ποὺ λάμβαναν χώρα, ὅπως ἡ κομμουνιστικὴ ἐπανάσταση στὴ Ρωσία. Τὸ 1917 ἔγραψε «Τὸ Σταμάτημα», τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε τὸ 1927. Σὲ αὐτὸ δὲν ἀσχολήθηκε μὲ πολιτικὰ θέματα, ἀλλὰ περιέγραψε τίς πνευματικές του ἀναζητήσεις καὶ τίς σκέψεις του γιὰ τὴν ἠθική, τὴν κοινωνιολογία καὶ τὴν φιλοσοφία ὅσο ἦταν ἐξόριστος στὴν Κορσική. Αὐτὴ τὴν περίοδο μελέτησε ἀνθρωπιστικὲς πολιτικὲς θεωρίες, ὅπως ὁ σοσιαλισμὸς κι ὁ ἀναρχισμὸς (γιὰ παράδειγμα γραπτὰ τοῦ Κροπότκιν καὶ τοῦ Μπακούνιν). Γυρίζοντας στὴν Ἑλλάδα, ἐξορίστηκε στὴν Σκόπελο, ὅπου ἄρχισε νὰ γράφει τὸ μυθιστόρημα «Οἱ Τρεῖς Φίλοι» στὸ ὁποῖο προσπάθησε νὰ συνταιριάξει τὸν ἐθνικισμὸ καὶ τὸν σοσιαλισμό, ὑπὸ ἕνα ρομαντικὸ πρίσμα πάντα.
Ἐπιστρέφοντας στὴν Ἀθήνα τὸ 1919, ἡ πολιτικὴ δράση τὸν ἀπορρόφησε σὲ βάρος τῆς δημιουργίας πνευματικοῦ ἔργου. Δυστυχῶς, ἡ δολοφονία του στὶς 31 Ἰουλίου τοῦ 1920 ἀπὸ τὰ βενιζελικὰ Τάγματα Ἀσφαλείας τοῦ πρώην μακεδονομάχου Παύλου Γύπαρη, σὲ ἡλικία σαράντα δύο ἐτῶν, δὲν ἄφησε τὸν Δραγούμη νὰ ἐκφράσει στὴν πλήρη τους διάσταση τίς ἀνανεωμένες του ἀπόψεις. Ὡστόσο, μποροῦμε νὰ πάρουμε μιὰ γεύση ἀπὸ αὐτὲς ἀπὸ μιὰ σημείωση στὸ ἡμερολόγιό του στὶς 18 Μαρτίου τοῦ 1919:
«Ἀγαπῶ πάρα πολὺ τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ γίνω στενὸς σοσιαλιστής. Ἀγαπῶ πάρα πολὺ τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ γίνω στενὸς πατριώτης. Ἀγαπῶ πάρα πολὺ τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ νοιώσω τὸν ἑαυτό μου ἄτομο. Ἀπὸ ἄνθρωπος μιᾶς τάξης μὲ ὁρισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστὴς μὲ τὴν πλατιὰ ἔννοια, καὶ θέλω μιὰ καινούρια οἰκονομία τῆς κοινωνίας μου καὶ τῶν ἄλλων κοινωνιῶν. Ἀπὸ στενὸς πατριώτης, γίνομαι ἐθνικιστής, μὲ τὴ συνείδηση τοῦ ἔθνους μου καὶ ὅλων τῶν ἄλλων ἐθνῶν, γιατὶ οἱ διαφορὲς τῶν ἐθνῶν πάντα θὰ ὑπάρχουν, καὶ ἔχω τὴ συνείδησή τους καὶ χαίρομαι ποὺ ὑπάρχουν αὐτὲς οἱ διαφορές, ποὺ μὲ τὶς ἀντιθέσεις τους, μὲ τὶς ἀντιλήψεις τους, ὑψώνουν τὴν ἀνθρώπινη συνείδηση καὶ ἐνέργεια. Ἀπὸ ἄτομο γίνομαι ἄνθρωπος».
Τελικὰ ὅμως τί ἦταν ὁ Δραγούμης; Ὁ ἴδιος ἔγραψε στὸ ἡμερολόγιό του:
«Τί εἶμαι; ἐθνικιστής; κοινωνιστής; […] όλ’ αὐτά, ἀλλὰ προπάντων ἄνθρωπος». Αὐτὲς οἱ λέξεις δίνουν τὴν πολυπόθητη ἀπάντηση σὲ ὅσους τὸν διεκδικοῦν ὡς «δικό τους» ἢ τὸν ἀπορρίπτουν ὡς προσωπικότητα -εἴτε αὐτούσιο, εἴτε «κομμένο καὶ ραμμένο» στὰ μέτρα τους.
Πηγές:
1) https://flefaloarticles.blogspot.com/2016/10/o.html
2) https://cognoscoteam.gr/%cf%83%cf%87%cf%8c%ce%bb%ce%b9%ce%bf-%ce%b3%ce%b9%ce%b1-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%cf%80%ce%bf%ce%bb%ce%b9%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%cf%83%ce%ba%ce%ad%cf%88%ce%b7-%ce%ba%ce%b1%ce%b9-%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b9/
3) Ίωνος Δραγούμη, Τα «κρυμμένα» ημερολόγια: Οκτώβριος 1912 – Αύγουστος 1913. Εισαγωγή – Επιμέλεια – Σχόλια: Νώντας Τσίγκας. Εκδόσεις Πατάκη. Αθήνα 2020.
4) Ὁ Μακεδονολάτρης Ἴων Δραγούμης. Ἰωάννης Κ. Χολέβας. Ἐκδόσεις Πελασγός. Ἀθήνα 2000.
5) Μὲ Ἰδεολογία Ἑλληνική. Νικόλαος Καρράς. Ἐκδόσεις Πελασγός. Ἀθήνα 1998.
6) ῞Απαντα Ἴωνος Δραγούμη. Τόμοι Α καὶ Β. Ἐκδόσεις ῞Εκτωρ. Ἀθήνα 2021.
7) Ἴων Δραγούμης, Τὸ ἀνθολόγιο τοῦ “Νουμᾶ”. Εἰσαγωγή – Σχόλια: Στέφανος Μπεκατῶρος. Ἐναλλακτικὲς Ἐκδόσεις. Ἀθήνα 2002.
