Διαφωτίζω σημαίνει παρέχω σαφείς πληροφορίες, ενημερώνω σωστά, παρέχω παιδεία σε κάποιον. Διαφωτισμός ονομάστηκε η πνευματική κίνηση που εκδηλώθηκε τον 18ο αιώνα και απέβλεπε στην απαλλαγή του ανθρώπου από τις προλήψεις και τις αυθεντίες και στη διάδοση της επιστημονικής γνώσης με την καλλιέργεια του ορθού λόγου[1].
Ηρακλής Ψάλτης, φιλόλογος – 03/08/2016 – ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ
Ο Νεοελληνικός διαφωτισμός (Ν. δ) υπήρξε «παιδί» του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού που διαδόθηκε σε ολόκληρο τον ελληνισμό, τουρκοκρατούμενο και παροικιακό, διαμορφώνοντας στον ελλαδικό χώρο μία πνευματική κίνηση -στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής παιδείας- από τα μέσα του 18ου αιώνα μέχρι και τις αρχές του 19ου (1750-1821), η οποία επεδίωκε την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης που σταδιακά θα οδηγούσε στην εθνική αποκατάσταση[2].
Ο προάγγελος
Στις αρχές του 17ου το Πατριαρχείο ανανεώνει το ανθρώπινο δυναμικό του, ανασυγκροτείται η Μεγάλη του Γένους Σχολή, ο Πατριάρχης Κύριλλος Λούκαρης (1572 -1838) προσκαλεί τον Αθηναίο φιλόσοφο Κορυδαλέα (1570-1645) για να αναλάβει τη διεύθυνση της Σχολής. Φιλοδοξία του Πατριάρχη είναι να καταστήσει την Κωνσταντινούπολη το πνευματικό κέντρο του ελληνισμού και γι΄αυτό ανασυγκροτεί την εκπαίδευση, ιδρύει ελληνικό τυπογραφείο, αναθέτει στο μοναχό Μάξιμο Καλλιπολίτη (17ος αιώνας) τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης και αναβαθμίζει το ρόλο του ορθόδοξου κλήρου. Το εγχείρημα όμως του Λούκαρη αποτυγχάνει, γιατί το γένος δεν διαθέτει ακόμα ανάλογες πνευματικές δυνάμεις.
Οι περίοδοί του Ν. δ.: Η πρώτη, η προδρομική, από το 1670 μέχρι και τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774). Η δεύτερη, η περίοδος ορμής, από το 1775 μέχρι και το 1800 και η τρίτη, η δημιουργικότερη, από το 1801 μέχρι και την επανάσταση του 1821.
Πρώτη περίοδος (1670 – 1774), της προετοιμασίας
Πρωταγωνιστές: Στην πρώτη περίοδος διακρίνεται κυρίως η ατομική-προσωπική προσπάθεια και αγωνία για διάδοση της εκπαίδευσης από πλούσιους εμπόρους (Μανολάκης Καστοριανός, 1620-1690), φωτισμένους ηγεμόνες (Νικόλαος Μαυροκορδάτος, 1670- 1730), φιλοπάτριδες έμπορους των παροικιών (Λάμπρος Σίμων Μαρούτσης, Γιάννινα) και προοδευτικούς ιερωμένους [Μελέτιος Βατοπεδινός, Σαμουήλ Χαντζερής (1700- 1775)]. Σημαντικότερη μορφή ο παιδαγωγός και εθνομάρτυρας του ελληνισμού Κοσμάς ο Αιτωλός, ο Πατροκοσμάς ( 1714 -1779).
Επιτεύγματα: Ίδρυση πολλών σχολείων σ΄όλα τα μέρη της Ελλάδας. Δεν υπήρχε ομοιομορφία προγραμμάτων σπουδών και μεθόδου διδασκαλίας.
Δεύτερη περίοδος (1775 – 1800), της ανάπτυξης
Πρωταγωνιστές: Έχουν αλλάξει σταδιακά οι κοινωνικο – οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν. Οι μεταναστεύσεις και τα ταξίδια αλλάζουν τους Έλληνες, τους επιτρέπουν να αποκτήσουν πλούτο και να διαμορφώσουν μια νέα προσδοκία, αυτή της καλύτερης ζωής, της ελεύθερης ζωής, και της πεποίθησης ότι αυτή κατακτάται μόνο με την μόρφωση. Η διαμορφούμενη αστική τάξη, έμποροι, πλοιοκτήτες, επιθυμούν να παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στο τόπο τους, όπως και σε όλη την Ευρώπη.
Ο Ιώσηπος Μοισιόδακας (1725 – 1800), ο Ζώης Καπλάνης (1736- 1806), ο Δημήτριος Φωτιάδης/ Καταρτζής (1730-1807) και ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) υπήρξαν οι πρωταγωνιστές. Την περίοδο αυτή δραστηριοποιείται μία από τις κορυφαίες μορφές του κινήματος, ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798, το πραγματικό του όνομα Αντώνης Κυριαζής, η προσωνυμία «Φεραίος» προστέθηκε αργότερα από μεταγενέστερους λογίους), που έδωσε άλλη διάσταση –παμβαλκανική- σ΄αυτήν την προσπάθεια.
Επιτεύγματα
Οι ελληνικές παροικίες σε όλη την Ευρώπη -Βιέννη, Παρίσι, Οδησσό, Βενετία, Βουδαπέστη, Ιάσιο- γίνονται κύτταρα πολιτισμού και διαφωτισμού. Εκδίδονται βιβλία, ελληνικές εφημερίδες και περιοδικά.
Το σχολείο αλλάζει. Τα μαθήματα που διδάσκονται δεν είναι πλέον αποκλειστικά θεωρητικά -γλώσσα, ιστορία, φιλοσοφία, θεολογία- αλλά και θετικά, τεχνοκρατικά -φυσική, χημεία, μαθηματικά, γεωγραφία. Οι αλλαγές αυτές επηρεάζουν και τον τρόπο σκέψης, επιτρέπουν την επαφή με τον ορθό λόγο και την σταδιακή εξοικείωση μαζί του.
Έργα: Ιώσηπος Μοισιόδακας: «Ηθική φιλοσοφία» (1761), «Πραγματεία περί παίδων αγωγής ή Παιδαγωγία» (1799).
Ευγένιος Βούλγαρης: «Λογική»(1766)
Δημήτριος Καταρτζής: «Σχέδιο ότ’ η ρωμαίκια γλώσσα, όταν καθώς λαλιέται και γράφετ’ έχει στα λαογραφικά της τη μελωδία, και στα ποιητικά της ρυθμό, και το πάθος και την πειθώ στα ρητορικά της. `Οτι τέτοια είναι σαν την ελληνική, κατά πάντα καλλίτερ’ απ΄ όλαις ταις γλώσσαις. Κι ότ’ η καλλιέργειά της, κι η συγγραφή βιβλίων σ΄ αυτή να είναι γενική και ολική αγωγή του έθνους» (1783)
Δ. Φιλιππίδης, Γ. Κωνσταντάς: «Γεωγραφία Νεωτερική περί της Ελλάδος» (1791)
Ρήγας Βελεστινλής: «Σχολείον των ντελικάτων εραστών» (1790), «Φυσικής Απάνθισμα» (1790), «Ο Νέος Ανάχαρσις» (1797), «Νέα Πολιτική Διοίκησις» (1797), Χάρτα της Ελλάδος (1797).
Τρίτη περίοδος (1801 – 1821), της έκρηξης
Πρωταγωνιστές: Διευρύνεται ο κύκλος των ανθρώπων που εμπλέκονται στην αναγέννηση και τον διαφωτισμό του γένους. Είναι η περίοδος με τους περισσότερους «επωνύμους» πρωταγωνιστές: οι Ζωσιμάδες, τα έξι αδέλφια, παιδιά του Παναγή Ζωσιμά, ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767 – 1829), ο Δανιήλ Φιλιππίδης (1750 – 1832), ο Γρηγόριος Κωνσταντάς (1758 – 1844), ο Βενιαμίν Λέσβιος (1759- 1824), Κωνσταντίνος Κούμας (1777-1836) και ο Θεόφιλος Καΐρης (1784 – 1853).
Αυτήν την περίοδο δρα και ο έτερος κορυφαίος νεοέλληνας διαφωτιστής ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 – 1833) επιδιώκοντας την «μετακένωσιν από τα κοφίνια των αλλογενών στα κοφίνια των Ελλήνων».
Επιτεύγματα: Πολλαπλασιάζονται εντυπωσιακά τα πνευματικά και παιδευτικά κέντρα του ελληνισμού. Διδάσκονται τα νέα φιλοσοφικά συστήματα και οι φυσικές επιστήμες -συνήθως- στη δημοτική. Η μόρφωση προσανατολίζεται σταθερά προς τον δυτικό πολιτισμό, που αποτελεί «συνέχεια» του ελληνικού (κλασικού). Διαμορφώνεται ένα κλίμα κριτικής και αμφισβήτησης σε κάθε τι «παραδεδομένο». Ακόμα και η κλασική αρχαιότητα και η ορθόδοξη παράδοση αντιμετωπίζονται κριτικά.
Έργα: Αδαμάντιος Κοραής: «Παπατρέχας», «Αδελφική διδασκαλία», «Αιθιοπικά» του Ηλιοδώρου (1804) (μετάφραση)
Ανωνύμου: «Ρωσαγγλογάλλος»(1805), «Ελληνική Νομαρχία» (1806)
Κωνσταντίνος Κούμας: «Σειρά στοιχειώδης των μαθηματικών και φυσικών πραγματειών εκ διαφόρων συγγραφέων συλλεχθείσα» (1807), «Χημεία» (μετάφραση) (1808)
Θεόφιλος Καΐρης: «Γνωστική-Στοιχεία Φιλοσοφίας»
Η εθνική αυτοσυνειδησία των Ελλήνων που θα κατακτηθεί, κυρίως, μέσω του νεοελληνικού διαφωτισμού θα οδηγήσει στην επανάσταση του γένους και στη (μερική) αποκατάστασή του (1821-1830).
Ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής υποβαστάζουν την Ελλάδα. Πίνακας του Θεόφιλου, 19ος αιώνας. Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
[1] Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας, 2002)499.
[2] Θέματα Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας από τις πηγές, Γ΄ Λυκείου (ΟΕΔΒ, 1991)45 (Το μεγαλύτερο μέρος του κειμένου στηρίζεται σε πληροφορίες από αυτήν την πηγή)