Στο πλαίσιο της σπαρτιατικής πολιτείας, λίγοι θεσμοί έχουν προκαλέσει τόσο διφορούμενες ερμηνείες όσο η περίφημη “Κρυπτεία”. Αποσπασματικά μαρτυρούμενη από την αρχαιότητα και αντικείμενο μακράς συζήτησης στη σύγχρονη ιστοριογραφία, η Κρυπτεία υπήρξε ίσως ο πιο σκοτεινός θεσμός της Σπάρτης.
1. Αρχαίες μαρτυρίες
Η βασική και πληρέστερη αναφορά προέρχεται από τον Πλούταρχο (Λυκούργος 28), ο οποίος γράφει (1oς-2ος αιώνας μ.Χ.):
“Κατ’ έτος οι Έφοροι κήρυσσαν τον πόλεμο κατά των ειλώτων, ώστε να μπορούν να τους σκοτώνουν άφοβα. Στη συνέχεια έστελναν νεαρούς από τους πιο ευφυείς και ανδρείους, με μόνο μαχαίρι και εφόδια, να κρύβονται κατά την ημέρα και τη νύχτα να εξοντώνουν όσους είλωτες έκριναν ότι ξεχώριζαν για το σώμα ή το φρόνημά τους.”
Ο Πλάτων (427-347 π.Χ) στους Νόμους (Α΄ 633b) δίνει μια πολύ πιο ήπια περιγραφή, όπου η Κρυπτεία μοιάζει με μορφή σκληρής στρατιωτικής εκπαίδευσης, χωρίς αναφορά σε φόνους, αλλά με έμφαση στην έκθεση στη φύση, τη λιτότητα, την επιβίωση χωρίς βοήθεια.
Ο Ξενοφών (περ. 430-354 π.Χ.), παρά τον φιλοσπαρτιατικό του τόνο, δεν αναφέρει πουθενά την Κρυπτεία, γεγονός που έχει προβληματίσει τους μελετητές. Ίσως γιατί θεωρούσε τον θεσμό ανάξιο αναφοράς ή γιατί κατά την εποχή του είχε ήδη καταστεί αμφιλεγόμενος.
2. Ερμηνείες στη σύγχρονη έρευνα
Η ιστοριογραφία έχει δώσει διάφορες ερμηνείες για την Κρυπτεία, από καθαρά πολιτισμικές έως αυστηρά πολιτικές ή στρατιωτικές:
α) Τελετουργία ενηλικίωσης: πολλοί ανθρωπολόγοι (π.χ. Nilsson, Ducat) βλέπουν την Κρυπτεία ως επιβίωση αρχαϊκών δωρικών τελετουργιών μύησης, κοινών σε πολεμικές κοινωνίες. Ένας νεαρός περνάει από την παιδική στην ανδρική ηλικία μέσω έκθεσης και επιβίωσης στην φύση μόνος, χωρίς μέσα ή φαγητό.
β) Μυστική στρατιωτική εκπαίδευση: άλλοι την ερμηνεύουν ως ένα παραστρατιωτικό στάδιο για τους ικανότερους νέους, ενδιάμεσο μεταξύ Αγωγής και ένταξης στον στρατό. Η παραμονή μακριά από την πόλη, η αυτονομία και η νυχτερινή δράση ενίσχυαν τη σωματική και ψυχική ετοιμότητα.
γ) Εργαλείο κρατικής καταστολής: κατά τον Πλούταρχο και τη μεταγενέστερη ερμηνεία πολλών σύγχρονων ιστορικών (π.χ. Cartledge), η Κρυπτεία ήταν κυρίως όργανο τρομοκράτησης των ειλώτων και έμμεσης εξόντωσης όσων θεωρούνταν επικίνδυνοι για την πολιτεία. Η επίσημη κήρυξη πολέμου στους ειλώτες ήταν ένα νομικό τέχνασμα για να καλύπτεται η πράξη.
3. Μια ερμηνεία με ιστορική εξέλιξη
Μια ιστορικά δυναμική προσέγγιση, την οποία συμμερίζομαι, προτείνει ότι η Κρυπτεία ξεκίνησε ως αρχαϊκός δωρικός θεσμός τελετής μετάβασης, ένα δοκιμαστικό στάδιο μετάβασης της Αγωγής, που περιλάμβανε έκθεση στη φύση, επιβίωση, ίσως και κάποιον κυνηγετικό άθλο. Ήταν μέρος μιας παιδαγωγικής λογικής, κατά την οποία ο νέος μάθαινε να λειτουργεί χωρίς επίβλεψη και χωρίς φόβο.
Όμως στον 4ο αιώνα π.Χ., με τη ραγδαία παρακμή της σπαρτιατικής κοινωνίας — απώλεια της Μεσσηνίας, δραματική μείωση των Ομοίων, κοινωνικές εντάσεις — ο θεσμός εκφυλίστηκε. Οι νεαροί, με την ένοχη σιωπή ή και επικρότηση εκ μέρους των αρχών, άρχισαν να επιδίδονται σε δολοφονίες ειλώτων ή Μεσσηνίων. Οι τελευταίοι, ακόμα και μετά την τυπική ανεξαρτησία τους το 369 π.Χ., πιθανώς θεωρούνταν εξεγερμένοι πρώην δούλοι στα μάτια της σπαρτιατικής ελίτ. Έτσι, η Κρυπτεία μετατράπηκε σε εργαλείο καταστολής και επιτήρησης.
4. Παράλληλα παραδείγματα τελετουργικής αγωγής σε πολεμικές κοινωνίες
Ο θεσμός της Κρυπτείας βρίσκει ανάλογα παραδείγματα σε άλλες ανδροκρατούμενες κοινωνίες με έντονο πολεμικό χαρακτήρα. Στους Σκύθες και τους Θράκες, ο νέος άνδρας έπρεπε να αποδείξει την ανδρεία του με επιδρομές ή μεμονωμένα κατορθώματα (π.χ. τελετουργική κεφαλοθηρία), ενώ σε αφρικανικές φυλές και στις κοινωνίες των Μάσαϊ η τελετουργική ενηλικίωση περιλάμβανε απομόνωση, επιβίωση σε συνθήκες κινδύνου και συμβολικές ή πραγματικές μάχες. Στους Ρωμαίους, η tirocinium fori και η στρατιωτική εκπαίδευση υπηρετούσαν παρόμοια λογική, έστω πιο θεσμική. Η Κρυπτεία διαφέρει επειδή ενώ ξεκίνησε ως αγωγή, εξελίχθηκε σε κατασταλτικό μηχανισμό – ένα φαινόμενο σπάνιο, όπου η δοκιμασία της αρετής μεταστρέφεται σε μέσο επιβολής.
Συμπεράσματα
Η Κρυπτεία δεν είναι εύκολο να ταξινομηθεί: υπήρξε ταυτόχρονα τελετουργία, στρατιωτική δοκιμασία και μηχανισμός ελέγχου. Η φύση της άλλαξε με την πάροδο του χρόνου, ακολουθώντας την ίδια την πορεία της σπαρτιατικής πολιτείας: από την ακμή στην αυταπάτη, από την αγωγή στην παράνοια, από την αρετή στον φόβο.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
-Πλούταρχος, Λυκούργος, 28
-Πλάτων, Νόμοι Α΄ 633b
-Paul Cartledge, The Spartans, 2002
-Jean Ducat, La Cryptie Laconienne, 2006
-S. Hodkinson, Property and Wealth in Classical Sparta, 2000
-Pierre Vidal-Naquet, “Le chasseur noir: formes de pensée et formes de société dans le monde grec”, 1981
