Πρόσφατα διάβασα το τελευταίο βιβλίο του Βασίλη Καραποστόλη, του ομότιμου καθηγητή Πολιτισμού και Επικοινωνίας του ΕΚΠΑ. Το βιβλίο φέρει τον τίτλο «Όταν η γνώση είναι ζωή» και είναι των εκδόσεων Πατάκη.
Ευάγγελος Κοροβίνης – 29/06/2025 – ΑΝΤΙΦΩΝΟ
Το πόνημα αυτό αποτελεί κατά την εκτίμησή μου την μακράν αρτιότερη και βαθύτερη μελέτη των τελευταίων δεκαετιών για τα ζητήματα της παιδείας. Το βιβλίο χωρίζεται σε δυο μέρη. Το πρώτο εμπεριέχει σύντομα άρθρα με μορφή επιφυλλίδων, ενώ το δεύτερο απαρτίζεται από πιο εκτεταμένα κείμενα δοκιμιακού χαρακτήρα. Η παρούσα βιβλιοπαρουσίαση κάνει χρήση διατυπώσεων του ίδιου του συγγραφέα.
***
Ο Βασίλης Καραποστόλης τονίζει εξαρχής ότι, παρόλο που στην εποχή μας γίνεται πολύς λόγος για την καινοτομία και την επινοητικότητα, η απόκτηση γνώσης σήμερα εξισώνεται με την συσσώρευση αποσπασματικών πληροφοριών και σπαραγμάτων. Η εκπαίδευση δεν είναι μύηση στο επιχείρημα, τον συλλογισμό και την εξαγωγή συμπερασμάτων και δεν επιτρέπει την σύνδεση όλων των πλευρών ενός θέματος.
Χιλιάδες νέοι στην Ελλάδα και αλλού εγκαταλείπουν νωρίς τις σπουδές τους. Όχι διότι η εκπαιδευτική διαδικασία είναι καταπιεστική, αλλά διότι δεν τους αφορά πλέον. Στο νεανικό κοινό, συγκεκριμένα, δεν εμφανίζεται η εξιστόρηση της γνώσης ως μιας κοπιώδους αλλά και ταυτόχρονα συναρπαστικής περιπέτειας. Όταν από τις σελίδες των βιβλίων λείπει η ένταση της προσπάθειας ορισμένων ατόμων για την γνώση, όταν έχουν εξαφανισθεί οι ανθρώπινες πράξεις και τα κίνητρά τους και έχουν μείνει μόνον οι «δομές» και τα «συστήματα», είναι φυσικό να εξασθενεί η θέληση για μάθηση. Δεν προσφέρεται στους νέους τίποτε που να μπορεί να τους συναρπάσει και να τους ενθουσιάσει.
Αν μια κοινωνία, ευρύτερα, δεν θέλει να αρκείται απλώς και μόνον στην επιβίωσή της, τότε δεν μπορεί να κάνει χωρίς παιδευτικά πρότυπα, χωρίς ορατά πρόσωπα και πράξεις που οι νέες γενιές καλούνται να τα μιμηθούν αλλά και να τα ξεπεράσουν.
Στο «άνυδρο» σημερινό πλαίσιο ατονεί λοιπόν η όρεξη για γνώση. Όταν όμως ο δυναμισμός της νεολαίας δεν μπορεί να βρει διέξοδο στον κόπο αλλά και τα θέλγητρα της πραγματικής και όχι της κατ’ όνομα εκπαιδευτικής διαδικασίας, τότε η καταστροφή και η αυτοκαταστροφή προβάλλει ως μια μορφή απεγνωσμένης εκφόρτισης της νεανικής πληθωρικότητας και ζωτικότητας. Αν μπορούσαν να διατεθούν οι δυνάμεις και η ορμή των νέων σε έργα θετικά και ανατακτικά, θα προσπορίζονταν οι εμπλεκόμενοι μια απόλαυση πιο λεπτή, λιγότερο έντονη, αλλά και πιο σταθερή από την στιγμιαία άγρια χαρά που δίνει η καταστροφή και η αυτοκαταστροφή.
Με την πραγματική εκπαίδευση παρέχονται γνώσεις που αφορούν το επωφελές, το αληθινό, το ωραίο ή και το αναγκαίο, ώστε οι γνώσεις αυτές να γίνουν μέρος της προσωπικότητας. Το ζητούμενο είναι οι νέοι να γίνουν κάτι και όχι μόνον να αποκτήσουν κάτι. Με την παιδεία τώρα ο πλούτος της εκπαιδευτικής προσπάθειας πρέπει να αποδίδεται στον κόσμο. Το να αναπτύσσεται ο άνθρωπος δεν είναι αυτοσκοπός. Η παροχή γνώσεων και η απόκτηση έξεων πρέπει να είναι προσανατολισμένες να κάνουν τον ανήλικο να ωριμάσει ώστε από την ωρίμανσή του να ωφεληθεί τα μέγιστα ο κόσμος στον οποίο ανήκει.
***
Σε ό,τι αφορά το μεγάλο θέμα της σχέσης οικογένειας και σχολείου ο συγγραφέας τονίζει ότι παλιότερα την διάπλαση του χαρακτήρα των παιδιών την ανελάμβανε κυρίως η οικογένεια. Το σχολείο προορίζονταν για την διαμόρφωση της κρίσης και της σκέψης των μαθητών κατά βάσιν. Σήμερα όμως πολλοί γονείς αποσύρονται από τις ευθύνες τους. Ο τίτλος του καθοδηγητή τους τρομάζει. Δεν έχουν ξεκάθαρο ηθικό προσανατολισμό. Έχουν παραλύσει από τα προβλήματα που τους βάζει η ζωή τους. Από αμηχανία και αβεβαιότητα ή ακόμη και από φυγοπονία ψάχνουν να βρουν τρόπους να διώξουν το βάρος της καθοδήγησης των παιδιών τους από τους ώμους των. Η οικογένεια αξιώνει από τους δασκάλους να κουμαντάρουν τα παιδιά της, που η ίδια τα έθρεψε με ανυπακοή, αλλά ταυτόχρονα ζητά να μην τα «τραυματίσουν» γιατί μετά στο σπίτι δεν θα έχει την υπομονή να περιποιηθεί τις πληγές τους.
Σε ό,τι τέλος αφορά το έτερο μεγάλο θέμα της σχέσης Πολιτείας και Σχολείου, οι ποικιλώνυμες ηγεσίες με την σειρά τους, εν ονόματι μιας κακώς εννοούμενης ελαστικότητας και ελάφρυνσης των νέων από «περιττά» βάρη χαϊδεύουν με ευκολίες και υποσχέσεις την νεολαία. Στα πλαίσια αυτά και για να γίνουν -υποτίθεται- πιο ενδιαφέροντα τα μαθήματα δίνεται υπερβολικό βάρος στα οπτικοακουστικά μέσα διδασκαλίας και περιστέλλεται ο ρόλος του δασκάλου στην εκπαιδευτική διαδικασία. Μόνον όμως αντικρύζοντας έναν ζωντανό ομιλητή, τον δάσκαλο, μπορεί ο μαθητής να αντενεργήσει ως ολική ύπαρξη και όχι εξειδικευμένα ως εγκέφαλος που προσλαμβάνει, αποθηκεύει και καταχωρεί.
Οι νέοι ζητούν από την εκπαίδευση όχι απλώς να τους εξοπλίσει με τα μέσα που θα τους καταστήσουν καλούς καταναλωτές και παραγωγούς αλλά και να τους τοποθετήσει στον κόσμο, να νοιώσουν ότι είναι χρήσιμοι και απαραίτητοί για την διατήρησή του, να αποτελέσουν οργανικό του μέρος. Θέλουν να γίνουν ενεργοί και αναγκαίοι για έργα που αφορούν την πατρίδα τους. Οι ηγεσίες όμως και γενικότερα το πνευματικό κλίμα της εποχής ωθούν τους νέους να προσεγγίζουν την Ελλάδα σαν καρτ ποστάλ και σαν μουσείο. Όχι σαν έναν τόπο που είναι δικός τους, που μαθαίνουν την ιστορία του και ψαύουν και ερευνούν την φυσιογνωμία του και έτσι καταλήγουν να τον αγαπήσουν και να είναι έτοιμοι να τον υπερασπισθούν παντοιοτρόπως.
Το να βαδίζουν οι νέοι, υπογραμμίζει ο συγγραφέας, έχοντας σαν πυξίδα μια ιδεατή αλλά όχι και πλασματική Ελλάδα έχει το πλεονέκτημα να ενεργοποιείται έτσι η θέληση και η φαντασία τους ώστε να προσκομίσουν στην -αρκετές φορές- μίζερη πραγματικότητα ό,τι περισσότερο μπορούν από το ιδεατό.
***
Η Παιδεία είναι ο κεντρικός Πυλώνας της ελλείπουσας Εθνικής Στρατηγικής (βασικός όπως και οι άλλοι δυο, η Πίστη και η Πολιτική). Καλύπτοντας τα κενά στην θεμελίωση της Παιδείας το παρουσιαζόμενο βιβλίο ανταποκρίνεται επάξια στην υπέρτατη αυτή εθνική ανάγκη.
