Γιώργος Πήλιουρας
O «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» γράφτηκε από το Διονύσιο Σολωμό το 1823 και μελοποιήθηκε από τον Κερκυραίο Νικόλαο Μάντζαρο για πρώτη φορά το 1828. Το 1865 επί βασιλείας Γεωργίου Ά καθιερώθηκε ως ο επίσημος Εθνικός Ύμνος του τότε ελληνικού βασιλείου. Από το 1865 μέχρι σήμερα, αποτελεί το επίσημο εθνικό άσμα στο οποίο αποδίδουν τιμές οι ξένες αποστολές, συνοδεύει την έπαρση και την υποστολή της ελληνικής σημαίας και άδεται σε επίσημες τελετές.
Σύνθεση
Το 1818 ο Διονύσιος Σολωμός επιστρέφει στη γενέτειρά του Ζάκυνθο, έπειτα από απουσία 10 ετών. Στην Ιταλία έλαβε επιμελημένη μόρφωση αποφοιτώντας από το Πανεπιστήμιο της Παβίας. Κατά τη διάρκεια των σπουδών του άρχισε τις πρώτες του δοκιμές στην ποίηση γράφοντας στην ιταλική γλώσσα. Το 1822 θα εκδοθεί στην Κέρκυρα η πρώτη ποιητική του συλλογή αποτελούμενη από αυτοσχέδια σονέτα με τον τίτλο «Rime Improvvisate». Η επιστροφή στην πατρίδα του και η γνωριμία του με εξέχουσες προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Σπυρίδων Τρικούπης, θα ασκήσουν σημαντική επιρροή στην απόφασή του να ασχοληθεί με τη συγγραφή στην ελληνική γλώσσα. Σύμφωνα με τον Τρικούπη: «η Ελλάδα περίμενε το Δάντη της». Ο Σολωμός μελέτησε επισταμένως όλη την προγενέστερη ελληνική παράδοση. Έτσι, στράφηκε στην Κρητική Ποίηση από την οποία άντλησε ποιητικά και γλωσσικά πρότυπα. Επίσης, μελέτησε κείμενα των Βηλαρά, Χριστόπουλου και Ρήγα. Αρχικά, θα ασχοληθεί, επηρεασμένος από το ρομαντισμό, με ερωτικά ποιήματα, ωστόσο η έναρξη της ελληνικής επανάστασης θα τον ωθήσει στην αλλαγή της θεματολογίας του. Το Μάιο του 1823 μέσα σε ένα μήνα θα συγγράψει τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν». Ο Ύμνος σηματοδοτεί την έναρξη της δεύτερης συγγραφικής του περιόδου.
Ο «Ύμνος στην Ελευθερίαν» αποτελείται από 158 τετράστιχες στροφές με εναλλαγή τροχαϊκών 8σύλλαβων και 7σύλλαβων στη δημοτική γλώσσα και διακρίνεται σε 9 θεματικές ενότητες:
i. Στροφές 1 – 16: Το Προοίμιο.
ii. Στροφές 17 – 34: Η υποδοχή της Ελληνικής Επανάστασης.
iii. Στροφές 35 – 74: Η άλωση της Τριπολιτσάς (η πρώτη μεγάλη επιτυχία της Επανάστασης).
iv. Στροφές 75 – 87: Η Κόρινθος (τα επινίκια της καταστροφής του Δράμαλη).
v. Στροφές 88 – 122: Η πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου.
vi. Στροφές 123 – 132: Ο κατά θάλασσαν αγώνας.
vii. Στροφές 133 – 138: Ο θάνατος του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’.
viii. Στροφές 139 – 150: Η διχόνοια μεταξύ των Ελλήνων.
ix. Στροφές 151 – 158: Η αποστροφή προς την Ιερά Συμμαχία.
Ο ποιητής συγγράφει έναν Ύμνο στον οποίο απαθανατίζει τις νίκες και τα κατορθώματα των Ελλήνων κατά τα δύο πρώτα χρόνια της Επανάστασης. Περιλαμβάνει όλα τα μεγάλα γεγονότα των δύο ετών θέλοντας να εμψυχώσει όσους πολεμούν και να δώσει κουράγιο στον άμαχο πληθυσμό που υπέμενε τις βίαιες εχθροπραξίες των Τούρκων. Αποδέκτες του Ύμνου δεν είναι ωστόσο μόνον οι Έλληνες, αλλά και οι Φιλέλληνες. Την περίοδο εκείνη Φιλέλληνες από τα κράτη της Ευρώπης συγκέντρωναν χρήματα, δημοσίευαν κείμενα και έργα υπέρ των Ελλήνων και της Ελληνικής Επανάστασης, ασκούσαν πίεση στις κυβερνήσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και πολεμούσαν στην Ελλάδα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο Σολωμός δε γράφει για περιοχές όπως τα Δερβενάκια, περιοχή που δε γνώριζαν οι Ευρωπαίοι, αλλά για αρχαιοελληνικές περιοχές με ιστορία, όπως η Κόρινθος όπου έγιναν τα επινίκια της ήττας του Δράμαλη. Επιπλέον, οι σφαγές και οι λεηλασίες στις οποίες προέβησαν οι Έλληνες κατά την Άλωση της Τριπολιτσάς είχαν ιδιαίτερα αρνητικό αντίκτυπο στην Ευρώπη και τους ιδεαλιστές Φιλέλληνες, αρκετοί από τους οποίους απογοητεύτηκαν και καταφέρθηκαν αρνητικά εναντίον των Ελλήνων. Ο Σολωμός προσπαθεί με τον Ύμνο να αντιστρέψει αυτό το αρνητικό κλίμα. Ο ποιητής αφιερώνει την προτελευταία ενότητα του Ύμνου στη διχόνοια, προβλέποντας τις εσωτερικές έριδες που θα ταλάνιζαν τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων και θα έθεταν σε κίνδυνο την ύπαρξη της ίδιας της Επανάστασης. Η αγωνία του αυτή αποτυπώνεται στο ποίημα και προτρέπει τους αγωνιστές να παραμερίσουν τις αντιδικίες, που μπορεί να προκαλέσουν αρνητικές εντυπώσεις στους ξένους, και να ενώσουν τις δυνάμεις τους για την ελευθερία της πατρίδας.
Σύμφωνα με την παράδοση, όταν ο ποιητής ολοκλήρωσε το ποίημα ο Σπυρίδων Τρικούπης ταξίδεψε στο Μεσολόγγι για να το δείξει στο Λόρδο Μπάιρον, ο οποίος όμως μόλις είχε πεθάνει. Στο Μεσολόγγι θα τυπωθεί για πρώτη φορά ο Ύμνος το 1825 σε δίγλωσση έκδοση στην ελληνική και την ιταλική γλώσσα. Το ποίημα εντάχθηκε στη συλλογή δημοτικών τραγουδιών του Fauriel με τίτλο «Chants populaires de la Gréce moderne». Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κυκλοφορούν μεταφράσεις στην αγγλική, στη γαλλική και στη γερμανική γλώσσα. Σε αντίθεση με άλλα έργα του Σολωμού, τα οποία ο ποιητής δούλευε επανειλημμένως ανά τακτά χρονικά διαστήματα σε διαφορετικές περιόδους μεταβάλλοντάς τη μορφή και το περιεχόμενο τους, ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» τυπώθηκε για πρώτη φορά το 1824 στο τότε πολιορκούμενο Μεσολόγγι, ενώ στην Ευρώπη πρωτοδημοσιεύτηκε σε γαλλική μετάφραση στο Παρίσι το 1825. Στο έργο του αυτό ο Σολωμός οφείλει την αναγνώριση όσο βρισκόταν εν ζωή δεδομένου ότι τα υπόλοιπα μετέπειτα γνωστά του έργα («Η καταστροφή των Ψαρών», «Η γυναίκα της Ζάκυθος»), ήταν γνωστά σε ένα στενό κύκλο μαθητών και φίλων. Με τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» ο ποιητής πραγματώνει την κατάκτηση της ελληνικής γλώσσας.
Μελοποίηση
Τη μελοποίηση του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» επιμελήθηκε ο Νικόλαος Μάντζαρος. Ο Κερκυραίος συνθέτης θα ασχοληθεί επισταμένως με το έργο του Διονύσιου Σολωμού καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του σε διαφορετικές χρονικές περιόδου. Η άφιξη του ποιητή και η διαμονή του στην Κέρκυρα θα τον εντάξει στον πνευματικό κύκλο του νησιού. Ο ποιητής θα γνωριστεί με το Μάντζαρο και οι δύο άντρες θα συνδεθούν έκτοτε με φιλία. Ο συνθέτης γνώριζε το έργο του Ζακυνθινού ποιητή έχοντας ήδη προχωρήσει στη μελοποίηση της «Φαρμακωμένης». Η επαφή του όμως με το Σολωμό του έδωσε τη δυνατότητα να συνθέσει πολλά από τα ούτως ή άλλως ελάχιστα δημοσιευμένα ποιήματά του. Έργα του ποιητή όπως: η «Ξανθούλα», η «Φαρμακωμένη» και ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» θα απασχολήσουν αρκετά το συνθέτη, ο οποίος σε διαφορετικές χρονικές περιόδους θα επεξεργαστεί ξανά τη σύνθεσή του. Κοινό γνώρισμα των δύο ανδρών ήταν το γεγονός πως για διαφορετικούς λόγους ο καθένας δεν επεδίωκαν την έκδοση των έργων τους (1.).
Η πρώτη μελοποίηση του Ύμνου συντέθηκε την περίοδο 1829 – 1830, εντούτοις εκδόθηκε πολύ αργότερα το 1873 στο Λονδίνο, βάσει των σημειώσεων του Σπύρου Δε Βιάζη, μαθητή του Μάντζαρου, με αρκετά λάθη. Η πρώτη αυτή σύνθεση γράφτηκε για τετράφωνη ανδρική χορωδία (2.) και πιάνο αποτελούμενη από 24 μέρη. Πρόκειται για ένα έργο ομοφωνικό, μελωδικό, γραμμένο για να τραγουδιέται ομαδικά και απλό, με εξαίσιους λιτούς χρωματισμούς των νοημάτων (3.). Τη σύνθεση αυτή ο Μάντζαρος θα την επεξεργαστεί ξανά το 1837 και το 1840 επιφέροντας αρκετές αλλαγές. Η δεύτερη μελοποίηση του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» παρουσιάζει μια ανεπτυγμένη αντίστιξη και αποτελείται από 46 μέρη. Η σύνθεση αυτή αφιερώθηκε στο Βασιλιά Όθωνα το 1844 και κανείς πέραν του Διονυσίου Σολωμού δε γνώριζε την ύπαρξή της. Είναι η μοναδική ολοκληρωμένη σύνθεση του Μάντζαρου για τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», καθώς όλες οι άλλες παρέμειναν ανολοκλήρωτες. Το 1861 ο Υπουργός Στρατιωτικών ζήτησε από το Μάντζαρο να συνθέσει ένα ρυθμό εμβατηρίου με βάση τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν». Ο συνθέτης αποδεχόμενος την πρόταση του Υπουργού μετέβαλε το ρυθμό του Ύμνου σε ρυθμό εμβατηρίου. Αργότερα, ο Καστέλλης Μαργαρίτης συνταγματάρχης εν αποστρατεία, τέως διευθυντής του Μουσικού Σώματος Στρατού και Γενικός Επιθεωρητής της Στρατιωτικής Μουσικής θα εναρμονίσει τον Εθνικό Ύμνο για μπάντα. Η μεταγραφή αυτή ακολουθείται ως σήμερα από τις στρατιωτικές μπάντες.
Καθιέρωση
Οι εθνικοί ύμνοι με τη μορφή και σημασία που τους γνωρίζουμε σήμερα αποτελούν δημιούργημα του 19ου αιώνα. Η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που προχώρησε στη θέσπιση εθνικού ύμνου ήταν η Αγγλία το 1825 καθιερώνοντας το «God save the Queen», το οποίο από τα μέσα του 18ου αιώνα είχε καθιερωθεί στη συνείδηση του λαού ως εθνικός ύμνος. Σταδιακά ακολούθησαν και τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη και βασίλεια κατά το 19ο και 20ο αιώνα. Συνήθης πρακτική ήταν η δημιουργία νέων ύμνων γι’ αυτό το σκοπό ή η διασκευή ήδη προϋπαρχουσών συνθέσεων. Σε κανένα από τα Συντάγματα που συντάχθηκαν κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης δεν υπάρχει αναφορά για την καθιέρωση Εθνικού Ύμνου. Η απουσία Εθνικού Ύμνου σε χώρες όπως η Γαλλία και η Αμερική, που επηρέασαν ιδιαίτερα τη διοίκηση του ελληνικού κράτους δε θεωρείται τυχαίο γεγονός. Στη Γαλλία η «Μarseillaise» ήδη από το 1795 είχε καθιερωθεί στη συνείδηση του λαού ως εθνικό άσμα, αλλά επισήμως αναγνωρίστηκε μόλις το 1946. Ανάλογα και το «Star-Spangled Banner», ο Εθνικός Ύμνος των Ηνωμένων Πολιτειών, αν και γράφηκε το 1814, επισήμως καθιερώθηκε το 1931. Ελλείψει Εθνικού Ύμνου, όσες φορές χρειάστηκε κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης (1821 – 1828) να προσφερθούν τιμές στην Ελλάδα χρησιμοποιήθηκαν γαλλικά εμβατήρια. Η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Ιωάννη Καποδίστρια 1828 – 1831. Επί βασιλείας Όθωνος υιοθετήθηκε ο Βαυαρικός Εθνικός Ύμνος η μελοποίηση του οποίου ανήκε το Γιόζεφ Χαυντν (1797) με προσαρμογή ελληνικών στίχων. Στις 5 Δεκεμβρίου του 1844 ο Μάντζαρος θα αφιερώσει τη δεύτερη μελοποίηση του Ύμνου στο Βασιλιά Όθωνα. Στο μουσικοσυνθέτη θα απονεμηθεί ο Αργυρός Σταυρός του Τάγματος του Σωτήρα το 1845, ενώ στον ποιητή ο Χρυσός Σταυρός του ίδιου Τάγματος το 1849. Το έργο αναγνωρίστηκε ως πατριωτικός Ύμνος, όχι όμως ως εθνικός. Ο Βασιλιάς Όθων απεδέχθη το έργο (στίχοι και μελωδία) μόνον ως μουσική σύνθεση.
Η προσάρτηση των Ιονίων Νήσων στον εθνικό κορμό επανέφερε στο προσκήνιο τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν». Κατά την επίσκεψη του Βασιλιά Γεωργίου Α’ στην Κέρκυρα το 1864, η μπάντα της Φιλαρμονικής Εταιρίας της νήσου υποδέχτηκε το Βασιλιά παιανίζοντας τη μελοποίησή του Ύμνου από το Μάντζαρο. Ο Γεώργιος Α’ εντυπωσιάστηκε από τη σύνθεση και στη συνέχεια ακολούθησε βασιλικό διάταγμα του Υπουργείου Ναυτικών σύμφωνα με τον οποίο ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» και η μελοποίησή του χαρακτηρίζονταν ως «επίσημον Εθνικόν άσμα» με την εντολή να εκτελείται «κατά πάσας τας ναυτικάς παρατάξεις» του Βασιλικού Ναυτικού. Παράλληλα, τα ξένα προξενεία και οι στόλοι ενημερώθηκαν ούτως ώστε να παιανίζουν το συγκεκριμένο Ύμνο όταν αποδίδονται τιμές στο Βασιλιά της Ελλάδας ή στην ελληνική σημαία. Με το βασιλικό διάταγμα του 1865 θεσπίστηκε επισήμως ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» ως Εθνικός Ύμνος της Ελλάδος.
Συνοψίζοντας, ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» γνώρισε ευρεία απήχηση και διάδοση άμα τη κυκλοφορία του. Παρότι δε συγκαταλέγεται ανάμεσα στα καλύτερα έργα του Διονυσίου Σολωμού, οι δυνατές εικόνες που περιέχονται τον ανέδειξαν από πολύ νωρίς στη συνείδηση του απλού λαού ως Εθνικό Ύμνο. Προτού καθιερωθεί ως επίσημος Εθνικός Ύμνος του Ελληνικού Βασιλείου είχε αναδειχθεί ως άτυπος Ύμνος των Επτανήσων. Χάρις τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» ο Σολωμός αναγνωρίστηκε ενόσω βρισκόταν ακόμη εν ζωή από τον απλό λαό ως εθνικός ποιητής. Η ταχεία διάδοση του στο εξωτερικό και το πλήθος των μεταφράσεών του φανερώνουν την ανταπόκριση αλλά και τη συγκίνηση που προκάλεσε στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Το έργο του ποιητή μπόρεσε να ολοκληρωθεί χάρις τη μουσική σύνθεση του Νικόλαου Μάντζαρου. Ο σπουδαίος Κερκυραίος μουσουργός επένδυσε την ποιητική δημιουργία του Σολωμού με την οποία ασχολήθηκε επισταμένως καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του αναζητώντας την τελειότητα της μουσικής σύνθεσης. Σε αντίθεση με το Διονύσιο Σολωμό, ο Νικόλαος Μάντζαρος ευτύχησε να δει τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» να καθιερώνεται ως Εθνικός Ύμνος της Ελλάδας. Τέλος, από τις 158 τετράστιχες στροφές του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» οι πρώτες 24 έχουν οριστεί ως Εθνικός Ύμνος. Από αυτές τυπικά ανακρούονται οι δύο πρώτες στροφές. Ο «Ύμνος εις την Ελευθερίαν» εκτός της Ελλάδας, έχει υιοθετηθεί από το 1966 και από την Κυπριακή Δημοκρατία ως Εθνικός Ύμνος.
1. Για την αποσπασματικότητα του Σολωμικού έργου έχει διατυπωθεί πλήθος απόψεων. Σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία, ο Σολωμός επεδίωκε την τελειότητα μορφής και περιεχομένου γι’ αυτό και δεν εξέδιδε τα έργα του, τα οποία δούλευε συνεχώς. Ο Μάντζαρος εξαιτίας της αριστοκρατικής του καταγωγής δεν μπορούσε να εμφανίζεται ως επαγγελματίας μουσικός που καταπιάνεται με κρίσιμα εθνικά θέματα.
2. Η τετράφωνη ανδρική χορωδία αποτελείται από τέσσερις ανδρικές φωνές: Tenoro I (υψηλότερη ανδρική φωνή), Tenoro II (Secondo), Basso I (Baritono) και Basso II (χαμηλότερη ανδρική φωνή).
3. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000, τ.3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003, σ. 358.
Βιβλιογραφία
1. Beaton Roderick, Εισαγωγή στη Νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία, μτφ. Ευαγγελία Ζούργου – Μαριάννα Σπανάκη, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1996.
2. Δομή, Ιστορία των Ελλήνων, 2η έκδοση, τ. 11 Η Ελληνική Επανάσταση 1821 – 1827, εκδ. Δομή, Αθήνα 2006.
3. Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770 – 2000, τ. 3, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2003.
4. Πάπυρος Larousse Britannica, τ. , λήμμα Εθνικός Ύμνος, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2000.
5. Πολίτης Λίνος, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 16η έκδοση, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2007.
6. Πολυλάς Ιάκωβος, Διονυσίου Σολωμού Άπαντα: Ποιήματα, επιμ. Λίνος Πολίτης, τ. 1, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 2012.
Ιστότοπος
