του Πέτρου Λάιου, Παρουσίαση στην Ακαδημία του Αριστοτέλη
Εισαγωγή
Για τον σύγχρονο μελετητή η εποχή του χαλκού μπορεί να φαντάζει μακρινή όμως οι χιλιετίες που μας χωρίζουν από τους εμπόρους και τους βασιλιάδες εκείνης της μυστηριώδους εποχής είναι λίγες και μικρές μπροστά στα εκατομμύρια χρόνια ύπαρξης του ανθρώπου στον γαλάζιο πλανήτη. Η εποχή του χαλκού κρύβει άπειρες ομοιότητες με το σήμερα ενώ στην μεσόγειο θάλασσα το εμπορικό σύστημά ήταν το ίδιο ή ακόμα και πιο περίπλοκο από το σημερινό διεθνές εμπόριο που τόσο εύκολα θεωρούμε ως σύγχρονο δημιούργημα. Θα μελετήσουμε τους δρόμους του εμπόριού που ταυτόχρονα έγιναν και δρόμοι χρήματος, γνώσης, κινδύνου και πολιτισμού αλλά δεν θα μηνούμε εκεί θα μελετήσουμε πως το εμπόριο επηρέασε τις ζωές των απλών ανθρώπων αλλά και των αριστοκρατών. Τέλος θα δούμε το τέλος αυτής της χρυσής περιόδου για το διεθνές εμπόριο.
Πριν τον χαλκό και η αργή μετάβαση
Η εποχή του χαλκού άρχισε σε διαφορετικές χρονικές στιγμές σε κάθε περιοχή του κόσμου όμως στην περιοχή του αιγαίου πελάγους οπού θα επικεντρωθούμε άρχισε γύρο στο 3.000 π.Χ. Πριν την ανακάλυψη του χαλκού το βασικό υλικό που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή εργαλείων ήταν ο λίθος, ευρέως γνωστός ως πέτρα. Ακόμα όμως και πριν την εποχή του χαλκού υπήρχε εμπόριο και μάλιστα ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένο. Εντοπίζουμε το εμπόριο τόσο παλιά όσο την ύπαρξη του σύγχρονου ανθρώπου στην Ευρώπη, όταν οι σύγχρονοι άνθρωποι συνάντησαν τους Νεαταρνταλ άρχισαν να εμπορεύονται μεταξύ τους αντικείμενα όπως μυτερές πέτρες για την δημιουργία όπλων, γούνες, φαγητό και πρωτόγονα κοσμήματα. Γρήγορα ταξιδεύουμε στην νεολιθική περίοδο οπού ο άνθρωπος από κυνηγός – τροφοσυλέκτης μετατρέπετε σε γεωργό που μένει σε μικρά χωριά. Ωστόσο δεν έγιναν όλοι γεωργοί, κάποιοι έγιναν έμποροι. Ιδιαίτερή ζήτηση είχε ο οψιδιανός, ένα μαύρο ηφαιστειακό γυαλί μεγάλης αντοχής που χρησιμοποιούνταν τόσο για την δημιουργία όπλων όσο και εργαλείων, ο οψιδιανός ήταν τόσο σημαντικός που κάποιοι έμποροι τον μετέφεραν μέχρι και εννιακόσια χιλιόμετρα μακριά. Με την ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας ανάπτυξη είδε και το εμπόριο δημητριακών ενώ ως νόμισμα χρησιμοποιούνταν σπάνιοι λίθοι, αλάτι και χρυσάφι. Η παραγωγή χαλκού δεν σήμανε την άμεση αντικατάσταση του λίθου και πόσο μάλλον του εξαιρετικά χρήσιμου οψιδιανού, στην περιοχή της Ελλάδας τα λίθινα εργαλεία αντικαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό μόνο κατά το μέσο της τρίτης χιλιετίας προ Χριστού. Αν και το ευρύ κοινό πιστεύει ότι ο χρυσός ανακαλύφθηκε αργότερα η αλήθεια είναι ότι ήταν το πρώτο μέταλλο που ανακαλύφθηκε από τον άνθρωπό. Τέλος οι άνθρωποι της Αφρικής αντάλλασσαν τα προϊόντα τους με εμπόρους για να αποπτύσουν εξημερωμένα ζώα από την Μικρά Ασία.
Κατά την αρχή της εποχής του χαλκού 3.200 – 2.000 π.Χ.
⦁ Ο χαλκός εν αντίθεση με το σίδηρο άργησε να αντικαταστήσει τον προκάτοχο του, τον λίθο και θεωρούνταν υλικό των αριστοκρατών. Στο διάστημα από το 3.200 π.Χ. μέχρι την αρχή της δεύτερης χιλιετίας προ Χριστού τέθηκαν τα θεμέλια για τους πολιτισμούς και το εν μέρη διεθνές εμπόριο που θα επακολουθούσαν.
⦁ Στις αρχές αυτής της περιόδου η Αίγυπτος ενοποιείτε και μετατρέπετε σε ένα ενιαίο βασίλειο με δυναστείες. Τα πλοία των Αιγυπτίων είναι ασταθή και αδύναμα γιατί χρησιμοποιούνταν για μεταφορές φορτίων μέσο του ποταμού Νείλου που έδινε ζωή στις αγροτικές καλλιέργειές γύρο από τις όχθες του έτσι είναι ακατάλληλα για την ανοικτή θάλασσα. Ως αποτέλεσμα οι Αιγύπτιοι ναυτικοί απέφευγαν τα μάκρυνα θαλάσσια ταξίδια. Με την ανάπτυξη της Αιγυπτιακής οικονομίας υπήρξε μια αυξανόμενη ανάγκη για θαλάσσιο εμπόριο που οδήγησε την Αίγυπτο στην δημιουργία αποικιών σε κοντινά παραθαλάσσια εδάφη και την επικοινωνία με τον Μινωικό πολιτισμό.
⦁ Την ίδια περίοδο στις Κυκλάδες αναπτύσσετε ο κυκλαδικός πολιτισμός με τα χαρακτηριστικά του μαρμάρινα ειδώλια που μοιάζουν με έργα μοντέρνας τέχνης. Η εμπορία οψιδιανού συνεχίζεται στο Αιγαίο με κομμάτια μαύρου ηφαιστειακού γυαλιού να εντοπίζονται και στις δύο πλευρές του πελάγους όπου χρησιμοποιούνται από τους πρώτό Έλληνες για την δημιουργία εργαλείων και όπλων. Ένας ανεπτυγμένος οικισμός που μετατράπηκε στην πρώτη πόλη της Ευρώπης εντοπίζεται στο σύμπλεγμα των νησιών Κέρος και Δασκαλίο που κατά την αρχαιότητα ήταν ενωμένα από μια λεπτή λωρίδα στεριάς. Για την κατασκευή των κτηρίων στην πόλη πάνω στο Δασκαλίο χρησιμοποιήθηκε εξολοκλήρου μάρμαρο από γειτονικά νησιά το οποίο μεταφέρθηκε από μικρά ξύλινα πλοία. Μία απεικόνιση Κυκλαδικού πλοίου με κουπιά εντοπίστηκε πάνω σε μεταλλική επιφάνεια που βρέθηκε κατά την διάρκεια των ανασκαφών. Στο άλλο νησί βρέθηκαν χιλιάδες σπασμένα εδώλια που μεταφέρονταν από όλους τους οικισμούς των Κυκλάδων μετατρέποντας το στον αρχαιότερο τόπο λατρείας που έχει βρεθεί.
⦁ Στην Κρήτη ο Μινωικός πολιτισμός είχε αρχίσει αργά μα σταθερά να ανθίζει ενώ την ίδια στιγμή το νησί επηρεαζόταν από τον πολιτισμό κορακού που αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα. Την συγκεκριμένη εποχή στην Κρήτη ο Μινωικός πολιτισμός συνυπάρχει με άλλους μικρότερους πολιτισμούς.
⦁ Στην ηπειρωτική Ελλάδα υιοθετείτε σταδιακά ο χαλκός χωρίς όμως να εκλείπει η χρήση των λίθινων εργαλείων. Από τον μεταβατικό πολιτισμό εύτρεσης περνάμε στον πολιτισμό κορακού που θέτει τα θεμέλιά για την μετέπειτα ανάπτυξη κατά την δεύτερη χιλιετία π.Χ. Στην περιοχή της Λέρνας εντοπίζουμε το λεγόμενο “σπίτι των κεραμιδιών” (House of the tiles), ένα ανάκτορο 500 χρόνια μπροστά από την εποχή του.
⦁ Στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη έχουμε ένα γιγάντειο κύμα μεταναστεύσεως και γενοκτονίας των ντόπιων πληθυσμών από τους ανθρώπους της Γίαμνα που δημιούργησαν τον πολιτισμό Corded Ware. Mε αυτή την μεγάλη μετακίνηση πληθυσμών διαδόθηκε στην κεντρική Ευρώπη το εμπόριο και η κατανάλωση γάλακτος. Μικρός πληθυσμός ανθρώπων της Γίαμνα έφτασε και στην Ελλάδα αλλάζοντας σε μικρό βαθμό την γενετική σύνθεση των Ελλήνων.
⦁ Στην δυτική Ευρώπη αναπτύσσετέ ένας πολιτισμός με νέα είδη κεραμικών σκευασμάτων που έμοιαζαν με ανεστραμμένες καμπάνες.
Από πλευράς εμπορίου: Το “διεθνές” εμπόριο ήταν περιορισμένο εκτός από την εμπορία χαλκού, οψιδιανού και μερικών σκευασμάτων. Ωστόσο τέθηκαν οι βάσεις για την μεγάλη ανάπτυξη που ακολούθησε. Ουσιαστικά άρχισαν να δημιουργούνται οι απαραίτητες υποδομές για γενικευμένο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων. Επιπλέον η ζήτηση που δημιουργήθηκε προκάλεσε την μετέπειτα προσφορά.
Κατά την μέση της εποχής του χαλκού (2.000 – 1.500 π.Χ.)
⦁ Το εμπόριο εξαπλώνετε με την Κρήτη να έχει τα πρωτεία και όλο και περισσότερα αγαθά μεταφέρονται από βελτιωμένα πλοία μέσω θαλάσσης. Ο χαλκός πια είναι αδιαμφησβήτητα το κυρίαρχο υλικό για την κατασκευή εργαλείων και όπλων.
⦁ Στην Μινωική Κρήτη αρχίζει κατά την αρχή του εικοστού πρώτου αιώνα η παλατιανή περίοδος με την κατασκευή των πρώτων πραγματικών παλατιών. Εντυπωσιακές διακοσμήσεις και ιερά δημιουργούνται από την μια ως την άλλη άκρη του νησιού. Η ναυτιλία ανθίζει και η Κρήτη μετατρέπετε σε ένα ισχυρό οικονομικό κέντρο που συναγωνίζεται την Αίγυπτο και την Μεσοποταμία. Στην νησί επεξεργάζονται μεγάλες ποσότητες αγαθών που προέρχονται από άλλα μέρη της Μεσογείου.
⦁ Οι Κυκλάδες φτάνουν στο απόγειο της ανάπτυξης τους ενώ ταυτόχρονα αρχίζουν να καλύπτονται από την σφαίρα επιρροής του Μινωικού πολιτισμού.
⦁ Στην ηπειρωτική Ελλάδα αναδύετε ο Μυκηναϊκός πολιτισμός με ισχυρά βασίλεια ενωμένα από ισχυρούς δεσμούς. Ακόμα και στην αρχή του, ο Μυκηναϊκός πολιτισμός είχε μεγάλο πλούτο, γεγονός που μαρτυρείτε από τις μεγάλες ποσότητες χρυσών αντικειμένων που βρέθηκαν σε ταφικά συγκροτήματα και χρονολογήθηκαν γύρο στο 1.600 π.Χ.
⦁ Στην Αίγυπτο η ανάπτυξη συνεχίζεται με μεγάλες ποσότητες χρυσού και άλλων μετάλλων να εισρέουν δια θαλάσσης
⦁ Η υπόλοιπη Ευρώπη έχει μικρότερους ρυθμούς ανάπτυξης ωστόσο οι συναλλαγές με τον Νότο συνεχίζονται
Από πλευράς εμπορίου: Το εμπόριο βρίσκεται σε άνθηση, η Κρήτη βρίσκεται στο κέντρο του εμπορίου. Όλο και μεγαλύτερες ποσότητες αγαθόν μεταφέρονται από μέρος σε μέρος και ανταλλάσσονται με άλλα αγαθά.
Κατά το τέλος της εποχής του χαλκού και τους σκοτεινούς χρόνους της Μεσογείου (1.500 – 800 π.Χ.)
Μέρος Α (Η κορυφή)
⦁ Κατά την αρχή αυτής της περιόδου η Κρήτη και Μινωικός πολιτισμός φτάνουν στο απόγειο τους. Το εμπόριο ρέει από όλες τις θαλάσσιες οδούς στο νησί που μετατρέπετε στο μεγαλύτερό εμπορικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Η σφαίρα επιρροής της Κρήτης εξαπλώνεται με αρχαιολογικά ευρήματα να υποδεικνύουν την ίδρυση μικρών αποικιών στις γύρο περιοχές. Ωστόσο από το 1.400 π.Χ. και μετά ο Μινωικός πολιτισμός αρχίζει αν αποδυναμώνεται αργά αλλά σταθερά μέχρι το τέλος του επόμενου αιώνα μετατρέπετέ σε προτεκτοράτο του Μυκηναϊκού πολιτισμού, πιθανόν μετανάστευσή από την ηπειρωτική Ελλάδα να έπαιξε σημαντικό ρόλο. Πρέπει ωστόσο να τονιστεί ότι και τόσο οι κάτοικοι της Κρήτης όσο και της ηπειρωτικής Ελλάδας είχαν κοινή καταγωγή.
⦁ Οι Μυκήνες παίρνουν την θέση της Κρήτης στο εμπόριο και απλώνουν την σφαίρα επιρροής τους από την ηπειρωτική Ελλάδα, την Κρήτη και τις Κυκλάδες μέχρι τα παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο κατασκευάζοντας αποικίες όπου γίνοντας το εμπόριο κατά βάση με την Αίγυπτο. Τα παλάτια στις Μυκήνες και τα άλλα κέντρα εξουσίας μεγαλώνουν και εν μέρη αντιγράφουν τα Μινωικά ανάκτορα με σημαντική διαφορά την ισχυρή τους οχύρωση. Ταυτόχρονα αναπτύσσεται ένα εξαιρετικά γραφειοκρατικό σύστημα για την διοίκηση των αποθεμάτων που αποτυπώνεται στα κείμενα Γραμμικής Β που βρέθηκαν.
⦁ Η Ανατολία κυριαρχείται στα Δυτικά από τους Μυκηναίους και στα Ανατολικά από τους Χετταίους που αναπτύσσουν έναν αξιόλογο πολιτισμό και συμμετέχουν στο εμπόριο βρισκόμενοι σε περιοχή με σημαντικούς εμπορικούς δρόμους.
⦁ Η Αίγυπτος κατά καιρούς βρίσκεται σε πόλεμο με τις άλλες δυνάμεις για τον έλεγχο των επαρχιών στα Βορειοανατολικά από όπου αργότερα θα αναπτυχθούν οι φοινικικές πόλεις. Από οικονομικής πλευράς και η Αίγυπτος βρίσκεται στο απόγειο της δύναμης της.
⦁ Στην Κεντρική και Βορειά Ευρώπη οι εμπορικές σχέσεις με τον Νότο γίνονται ισχυρότερες και οι Γερμανικές φυλές επηρεάζονται από τον μυκηναϊκό πολιτισμό όσον αφορά την μεταλλουργία.
Από πλευράς εμπορίου: Ολόκληρη η Ανατολική Μεσόγειος βρίσκεται στο απόγειο τον δυνατοτήτων της και ζει μια περίοδος ευμάρειας. Αγαθά μεταφέρονται από άκρη σε άκρη του γνωστού κόσμου δημιουργώντας μια περίπλοκή αλυσίδα με πολλές αλληλεπιδράσεις και αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των οικονομιών. Καθώς όμως αυξάνονται οι συνδέσεις μεταξύ των “κρατών” αυξάνεται και ο κίνδυνος μιας γενικής κατάρρευσης αν η ροή των αγαθών επηρεαστεί από τυχαία γεγονότα.
Κατά το τέλος της εποχής του χαλκού και τους σκοτεινούς χρόνους της Μεσογείου (1.500 – 800 π.Χ.)
Μέρος Β (Η κατάρρευση – πτώση)
Σε κάθε περιοχή της Ανατολικής μεσογείου παρουσιάζονται τα ίδια γεγονότα : Αρχικά ξηρασία και φυσικές κατά στροφές που οδηγούν στην κατάρρευσή της οικονομικής αλυσίδας με αποτέλεσμα το γενικευμένο χάος και την καταστροφή. Όλες οι πόλεις στην Ανατολική Μεσόγειο καίγονται και καταστρέφονται, οι παραθαλάσσιοι οικισμοί σε μεγάλο βαθμό ερειπώνονται ή οχυρώνονται. Στην Κρήτη οι κάτοικοι εγκαταλείπουν τις πόλεις και σπεύδουν στα βουνά χτίζοντας οικισμούς σε μεγάλα υψόμετρα, τέτοιοι οικισμοί έχουν βρεθεί τις τελευταίες δεκαετίες στα βουνά του νησιού. Ταυτόχρονα οι μυστηριώδης λαοί της θάλασσας προκαλούν καταστροφές από όπου περνούν ενώ στην Ελλάδα η γραφή εξαφανίζεται μέχρι την αρχή της αρχαϊκής περιόδου (3 με 4 αιώνες μετά). Πέρα από τους λαούς της θάλασσας και άλλοι πληθυσμοί μετακινούνται. Για ολόκληρες δεκαετίες οι πληθυσμοί στις περιοχές της κατάρρευσης ζουν σε συνθήκες που θυμίζουν την αρχή της Νεολιθικής περιόδου. Ο μόνος πολιτισμός που επιβίωσε ήταν η Αίγυπτος αλλά ποτέ δεν μπόρεσε να επιστρέψει στα επίπεδα που βρισκόταν πριν τους σκοτεινούς αιώνες. Την ίδια χρονική περίοδο αναπτύσσεται και διαδίδεται η χρήση του σίδηρού με πολύ ταχείς ρυθμούς. Τα πρώτα σημάδια ανάκαμψής από την καταστροφή αρχίζουν να φαίνονται γύρο στο 900 π.Χ. Μέχρι το τέλος του ένατου αιώνα είχε αρχίσει ένα γενικευμένο κύμα ανασυγκρότησης στον Ελλαδικό χώρο.
Από πλευράς εμπορίου: Από την κορυφή ο γνωστός κόσμος οδηγήθηκε στην σχεδόν ολική εξαφάνιση του μαζικού εμπορίου.
Το εμπόριο στην εποχή του Σιδήρου (Μικρή περιγραφή)
Με την αρχή της αρχαϊκής εποχής οι πολιτισμοί στην Ανατολική Μεσόγειο άρχισαν να ανασυγκροτούνται και το εμπόριο μπόρεσε να επιστρέψει σε ένα επίπεδο κανονικότητας. Οι τέσσερις σκοτεινοί αιώνες έφεραν αλλαγές που έθεσαν τα θεμέλια για την μετέπειτα ανάπτυξη μεγάλων πολιτισμών και κρατών όπως οι πόλεις-κράτη στην Ελλάδα, οι Φοίνικες, η Ρώμη και η Περσική αυτοκρατορία. Η ανάδειξή της Αθήνας, της Κορίνθου και των φοινικικών πόλεων στους κορυφαίους εμπορικούς πόλους συντέλεσε στο θαύμα της Κλασικής εποχής όχι μόνο από πλευράς αρχιτεκτονικής αλλά και από πλευράς οικονομίας καθώς μια μεγάλη σειρά από καινούργια προϊόντα άρχισαν να γίνονται αντικείμενά εμπορικής εκμετάλλευσης. Αργότερα με την Μακεδονία και την Ρώμη να γίνονται οι πρώτες ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες το εμπόριο απλώθηκε σε νέες περιοχές.
Τα μαθήματα και το διεθνές εμπόριο σήμερα
Χρησιμοποιώντας την γνώση που απορρέει από τα γεγονότα του παρελθόντος μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα τα όσα συμβαίνουν την σήμερον ημέρα. Το πρώτο ερώτημα κατά την διάρκεια της μελέτης σχετιζόταν με το τί μπορεί να μάθει ο σύγχρονος ερευνητής για την οικονομία και το διεθνές εμπόριο από τα όσα συνέβησαν κατά την διάρκεια της εποχής του χαλκού, πίσω όμως από τα όσα άρχισαν τότε και εξακολουθούν να συμβαίνουν τώρα κρύβονται δύο λέξεις, ο “κίνδυνος” και το “κέρδος”. Κατά την διάρκεια της ανάπτυξής του εμπορίου οι πρώτοι έμποροι έβαζαν τους εαυτούς τους σε μεγάλους κινδύνους γιατί ήθελαν να αποκτήσουν κέρδος μέσα από αυτή της δραστηριότητα, για ακριβώς τον ίδιο λόγο ο σύγχρονος κόσμος άνοιξε τις πύλες στο διεθνές εμπόριο καθώς με αυτόν τον τρόπο η κάθε χώρα θα επικεντρωνόταν σε αυτό που μπορεί να παράγει αποδοτικότερα και αποτελεσματικότερα με στόχο την παγκόσμια ευμάρεια. Όμως στο διεθνές εμπόριο πέρα από τον φυσικό κίνδυνο που βιώνουν οι έμποροι υπάρχει και ο κίνδυνός μετάδοσης κρίσεων αφού όλα τα “κράτη-έμποροι” βρίσκονται σε μια σχέση αμοιβαίας εξάρτησης όπως έγινε γνωστό μέσα από μία σειρά παγκοσμίων κρίσεων από την κατάρρευση στην εποχή του χαλκού μέχρι την σημερινή κρίση στην Ουκρανία. Στην προσπάθεια μας για την βελτίωση των συνθηκών θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψιν το κέρδος αλλά και τους κινδύνους που το συνοδεύουν.
Βιβλιογραφία
⦁ The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe Ca. 1200 B.C.
⦁ “Sea Peoples” Up-to-Date: New Research on Transformation in the Eastern Mediterranean in 13th-11th Centuries BCE
⦁ Bronze Age Trade (2020)
⦁ Encyclopedia of European people’s : Volume 1
⦁ Ministry of Culture (Greece)
⦁ University of Cambridge
⦁ University of Athens
