Η Λέλα Καραγιάννη, θρυλική ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης, γνωστή και ως η «Μπουμπουλίνα» της Κατοχής, όρθωσε το ανάστημά της ενάντια στον Γερμανό κατακτητή. Γαλουχήθηκε στους κόλπους μιας ιστορικής οικογένειας και η γονιδιακή της καταβολή στιγμάτισε, τόσο την προσωπική διαδρομή της, όσο και τη σύγχρονη ιστορία, ακόμη και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Εκτελέστηκε από τα γερμανικά στρατεύματα στις 8 Σεπτεμβρίου του 1944. Η θρυλική σαμποτέρ του ναζισμού υπηρέτησε ανιδιοτελώς την αντιστασιακή της οργάνωση «Μπουμπουλίνα».
Για την εκπόνηση της παρούσας εργασίας επιθυμώ να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή μου Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας Θανάση Χρήστου, καθώς και τον φίλο της οικογένειας Καραγιάννη, τον Βορειοευβοιώτη ιστοριοδίφη, συγγραφέα και ερευνητή Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιο», που παραχώρησε ευγενικά πληθώρα πολύτιμων πηγών.
Εργασία της Παναγιώτας Δαυιδούλας Ν. Περήφανου στην Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας & Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών (Επιβλέπων καθηγητής: κος Θανάσης Χρήστου)
Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία αφορά την Εθνική Αντίσταση στην περίοδο της Κατοχής (1941-1944) με πρωταγωνίστρια τη Λέλα Καραγιάννη. Ο ηρωισμός και τα αδιαμφισβήτητα κατορθώματά της αποτελούν αποδεδειγμένα και θεμελιωμένα ιστορικά γεγονότα. Το πρώτο βιβλίο για την Καραγιάννη εκδόθηκε το 1947, τρία χρόνια μετά τον θάνατό της, από τον φίλο της οικογένειας Δημήτρη Κοτρώτση, ενώ Έλληνες και ξένοι συγγραφείς του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου (1939-1945) αφιέρωσαν εκατοντάδες άρθρα στη θρυλική δράση και στο αγωνιστικό της πνεύμα.
Έχοντας αντλήσει σημαντικές πληροφορίες από την πλούσια βιβλιογραφία και αρθρογραφία για την Καραγιάννη, η τεκμηρίωση της εργασίας στηρίζεται σε υλικό νεότερων – σύγχρονων συγγραφέων και αρθρογράφων, καθώς οι πληροφορίες τους συμπληρώνουν τις ελλείψεις των παλαιότερων, όπως και σε ακούσματα, στοιχεία από πρωτογενείς πηγές που προέρχονται από ανθρώπους που είχαν αναπτύξει προσωπική γνωριμία και σχέση με το ευρύτερο περιβάλλον της οικογένειας Καραγιάννη. Οι πρώτοι ιστορικοί καταγραφείς αναφέρονται στα τεκμηριωμένα, πλέον και γνωστά κατορθώματά της, που στοιχειοθετούν την αντιστασιακή της δράση. Η εν λόγω μελέτη έχει ως βασικό άξονα την ανάδειξη άγνωστων πτυχών της προσωπικής και οικογενειακής ζωής της ηρωίδας. Ακολουθούν, η καταγραφή και παρουσίαση της αγωνιστικής της δράσης και ο μαρτυρικός θάνατος, που την απαθανάτισε ως εθνική ηρωίδα.
Επιπλέον, ερευνούμε τις γενεαλογικές ρίζες των Μπουμπουλαίων της Λίμνης Ευβοίας (γενέτειρας πόλης της Καραγιάννη), αντιπαραβάλλοντάς τες με γνωστές αρχειακές πληροφορίες των ιστοριογράφων της Σπετσιώτισσας Μπουμπουλίνας1.
Στο Α΄ κεφάλαιο της εργασίας, ξεκινώντας από τα μεταθανάτια εύσημα που της απονεμήθησαν, δίνεται ιδιαίτερο βάρος στις προσωπικές, οικογενειακές στιγμές της γυναίκας και της μητέρας. Στο Β΄ και τελευταίο κεφάλαιο γινόμαστε μάρτυρες μνήμης της αγωνιστικής δράσης της και του τραγικού ηρωικού της τέλους.
Η «Μπουμπουλίνα της Κατοχής»
1.Λέλα Καραγιάννη: Τα παράσημα τιμής
Φέτος, συμπληρώνονται 81 χρόνια μνήμης από τον θάνατο της Λέλας Καραγιάννη, γνωστής και ως «Μπουμπουλίνα της Κατοχής»2. Η Καραγιάννη θεωρείται από τις πρωτεργάτριες του μυστικού πολέμου, η οποία επέδειξε θάρρος, κατά των γερμανικών στρατευμάτων «τρεις εβδομάδες από την εισβολή τους στην Αθήνα και την κατάληψή της στις 27 Απριλίου του 1941»3. Σύζυγος, μητέρα επτά παιδιών και αγωνίστρια ζωής, ακολούθησε μια άκρως επικίνδυνη πορεία με τραγικό τέλος4. Άξια απόγονος, προικισμένη με τις αρετές της ηρωίδας προγιαγιάς της Λασκαρίνας Μπουμπουλίνας (1771-1825)5 υπέμεινε τα μαρτυρικά βασανιστήρια των SS προστατεύοντας τους συναγωνιστές της6.
Επί βασιλείας Παύλου του Α΄ (1947-1964) με βασιλικό διάταγμα7 η Καραγιάννη τιμήθηκε από το ελληνικό κράτος, ως «Αυτοτελής Αρχηγός» Οργάνωσης Εθνικής Αντίστασης με την επωνυμία «Μπουμπουλίνα 1941-1944», ενώ για την ηρωική προσφορά και δράση της έλαβε – τιμής ένεκεν – τον βαθμό της Λοχαγού8. Στις 9 Ιουνίου το 1947 η αγγλική κυβέρνηση της απένειμε το παράσημο της «Βασιλικής Δάφνης», ενώ στις 30 Δεκεμβρίου έλαβε από την Ακαδημία Αθηνών το «Βραβείο Αρετής και Αυτοθυσίας». Με απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης στις 10 Μαρτίου του 1950 «Περί αναγνωρίσεως Εθνικών Ανταρτικών Ομάδων και Εθνικών Οργανώσεων Εσωτερικής Αντιστάσεως, ως και των Αρχηγών και Διοικουσών Επιτροπών αυτών», αναγνωρίστηκε η προσφορά της οργάνωσής της «Μπουμπουλίνας». Στις 27 Μαρτίου το 1948, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Τιμόθεος Α΄ της απένειμε το Σταυρό του Παναγίου Τάφου, στις 3 Ιανουαρίου το 1961 ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας και πάσης Αφρικής Χριστόφορος Β’, την τίμησε με τον Τίμιο σταυρό του Αποστόλου και Ευαγγελιστού Μάρκου Γ’ τάξεως9.
Τον Μάρτιο του 2013 διακρίθηκε από τον Ισραηλινό Οργανισμό «Γιάντ Βασέμ» (Yad Vashem) της μνήμης των μαρτύρων και των ηρώων του Εβραϊκού ολοκαυτώματος, ως η προστάτιδα και ευεργέτιδα των καταδιωκομένων από τους ναζί ομοθρήσκων τους, κατατάσσοντας την μεταξύ των «Δικαίων των Εθνών» (Righteous Among the Nations»)10. Επιπλέον, τιμήθηκε από την πρώην Δήμαρχο Αθηναίων Ντόρα Μπακογιάννη με το Μετάλλιο της Πόλεως των Αθηνών (2004). Το ίδιο σημαντική υπήρξε και η ειδικότερη διάκρισή της από την Εβραϊκή Κοινότητα Θεσσαλονίκης για τους Εβραίους Θεσσαλονικείς που διέσωσε, φροντίζοντάς τους στοργικά και με μητρική αγάπη11. Προσφάτως (18 Ιουνίου 2020) τιμήθηκε από την ελληνική δημοκρατία και με τον βαθμού του Ταξιάρχου επί τιμή.
1.1.1. Έγραψαν για την Καραγιάννη
Η Λέλα Καραγιάννη αποτελεί ηρωική μορφή της ελληνικής ιστορίας και πηγή έμπνευσης για ανθρώπους του πνεύματος στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Οι Στρατής Μυριβήλης, Χρήστος Ζαλοκώστας Το Χρονικό της Σκλαβιάς, Σπύρος Μελάς και Κων/νος Σβολόπουλος Χαϊδάρι, 8 Σεπτεμβρίου του 1944, Δημήτρης Κοτρώτσης Λέλα Καραγιάννη, Αλέξανδρος Ζαούσης Λέλα Καραγιάννη, η ηρωίδα της Εύβοιας, καθώς και οι Florence MacDonald Α TearforGreece, Roy Farran TheDayafterTomorrow, o ιστορικός Marcus Binney TheWomenwholivedforDanger και άλλες εξέχουσες προσωπικότητες (στρατιωτικοί, πολιτικοί, δημοσιογράφοι) της έχουν αφιερώσει πλήθος τιμητικών συγγραμμάτων12. Επίσης, στη Δνση Ιστορίας Στρατού του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και στην Υπηρεσία του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ) υπάρχει αρχειοθετημένο πλούσιο, ανέκδοτο υλικό με τον τίτλο «Λέλα Καραγιάννη – Μπουμπουλίνα 1941-1944». Στον φάκελο της, εκτός από τα διαδικαστικά έγγραφα για την αναγνώριση της ως «αυτοτελούς αρχηγού», συγκαταλέγονται μαρτυρίες συνεργατών και άλλες αποδείξεις για την αυτοτέλειά της ως αποκλειστικής κεφαλής της αντιστασιακής οργάνωσης «Μπουμπουλίνα»13. Επιπροσθέτως, έχουν διασωθεί σημαντικά στρατηγικά ντοκουμέντα μέσω των οποίων καταγράφεται αναλυτικά το σχέδιο και το πλάνο δράσης της αντιστασιακής ομάδας της Καραγιάννη, χάρτες, ονόματα, ομολογίες διερμηνέων – αυτοπτών μαρτύρων στα βασανιστήρια, στις ανακρίσεις και στην τραγική της εκτέλεση.
Τον ογκώδη φάκελο της αντιστασιακής «Μπουμπουλίνας» συμπληρώνουν μαρτυρίες αξιωματικών αντιφασιστών Ιταλών και αντιχιτλερικών Γερμανών που συνεργάστηκαν μαζί της. Ενδεικτικά, αναφέρουμε τους Άλφρεντ Μάγιερ (Alfred Mayer), Πάολο Καστανίνο (Paolo Castanino) και Τζίμυ Καλλάρα (Jimmy Callara)14. Στο σύνολο του ελλαδικού χώρο αφιερωματικοί μουσειακοί χώροι, προτομές, οδοί και πλατείες υπενθυμίζουν στους παλαιότερους τη ζωή της ηρωίδας, όπως και τη δύσκολη κατοχική περίοδο μέσα στην οποία οργάνωσε και ανέπτυξε τη δράση της. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του κτηρίου της οδού Λήμνου με τον αριθμό 1 στην Πλατεία Αμερικής (η οδός μετονομάστηκε σε Λέλας Καραγιάννη), όπου η διατηρητέα αρχοντική διώροφη κατοικία της οικογένειας Καραγιάννη παραμένει ζωντανό απομεινάρι εκείνων των δύσκολων χρόνων15.
1.2. Η Λέλα και οι Μπουμπουλαίικες ρίζες της
Στις 25 Μαρτίου του 1898, η Ελένη Λέλα Μηνοπούλου αντίκρισε για πρώτη φόρα τη Λίμνη Ευβοίας, όπου και διδάχτηκε τα πρώτα της γράμματα 16. Μητέρα της ήταν η Λιμνιώτισσα Σοφία Ιωάννου Μπούμπουλη, γόνος της ιστορικής σπετσιώτικης οικογένειας των Μπουμπουλαίων και πατέρας της ο Αθανάσιος Μηνόπουλος με καταγωγή από το Πήλι17, ο οποίος εργαζόταν ως μεταλλειολόγος – εμπειροτέχνης και εμποροπλοίαρχος σε μια ευρωπαϊκή εταιρία με την ονομασία «Αγγλογκρήκ». Η σπετσιώτικη καταγωγή της Λέλας Καραγιάννη φθάνει μέχρι τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα, σύζυγό του Δημητρίου Μπούμπουλη και μητέρα του Νικόλαου. Ο Νικόλαος απέκτησε τον Ιωάννη, τον πατέρα της Σοφίας, κόρη της οποίας ήταν η Ελένη Λέλα Μηνοπούλου, το γένος Μπούμπουλη και μετέπειτα Καραγιάννη (1898). Από τη γέννηση του γιού της Μπουμπουλίνας, Νικόλαου (1808) μεσολάβησαν 90 χρόνια μέχρι τη γέννηση της Καραγιάννη, η οποία φαίνεται να είναι η τρισέγγονη της ηρωίδας της επανάστασης του ΄21. Γεγονός, που το τονίζει και η τοποθέτηση (2003) της ορειχάλκινης προτομής της Καραγιάννη δίπλα σε εκείνη της προγιαγιάς της Μπουμπουλίνας στην αρχοντική κατοικία – μουσείο Σπετσών. Το γενεαλογικό αυτό δέντρο προκύπτει μέσα από διαχρονικές πληροφορίες ιστοριογραφικών δημοσιευμάτων σε σχέση με τους πολυάριθμους Μπουμπουλαίους Σπετσιώτες, απογόνους της Μπουμπουλίνας. Το ίδιο πολυάριθμοι ήταν και οι Μπουμπουλαίοι της Λίμνης.
Ο παππούς της Λέλας, Ιωάννης Μπούμπουλης, σύμφωνα με τα αρχεία και τις πηγές ταυτίζεται με τον πλοίαρχο του ιστιοφόρου «Κήρινθος» (1871)18. Η περιοχή της Κηρίνθου (Κρύα Βρύση, παραλία αρχαίας Κηρίνθου), όπως αναφέρουν παραδόσεις παλιών οικογενειών της Λίμνης και λαογραφικά στιχουργήματα, υπήρξε τόπος ναυαγίου ενός από τους γιούς της Μπουμπουλίνας, ο οποίος εγκαταστάθηκε και παντρεύτηκε στη Λίμνη. Στη συνέχεια, το πλοίο που ναυπήγησε στους ταρσανάδες της ναυτικής Λίμνης το ονόμασε «Κήρινθο» προς τιμή του τόπου σωτηρίας του. Πρόκειται για τον Σωτήριο Ιωάννη Μπούμπουλη, πατέρα του παππού της Λέλας Καραγιάννη19.
1.Η Λέλα στα νεανικά της χρόνια
H Λέλα (Ελένη) από τα μαθητικά της χρόνια ήταν «πανέξυπνη, επιμελής και πρώτη μαθήτρια στο σχολείο της, το Σχολαρχείο της εποχής (…)20. Μετά από τον αιφνίδιο θάνατο του πατέρα της, η οικογένεια αποφάσισε να μετακομίσει στην Αθήνα. «Εκεί η Λέλα εγγράφεται αμέσως στο Ωδείο Αθηνών και παράλληλα διαβάζει πολύ, κυρίως ιστορία και γεωγραφία, που είναι τα αγαπημένα της θέματα»21. Επιπλέον, υπηρέτησε στο Σώμα Εθελοντριών Αδελφών του Ερυθρού Σταυρού. Το γεγονός αυτό στάθηκε καθοριστικό και για την προσωπική της ζωή, αφού σε ένα από τα νοσοκομεία που προσέφερε τις υπηρεσίες της γνώρισε τον μέλλοντα σύζυγό της, Νίκο Καραγιάννη, έναν σοβαρά τραυματισμένο στρατιώτη από έκρηξη όλμου. Η Καραγιάννη σε ηλικία 16 ετών παντρεύτηκε στην Αθήνα τον Σμυρνιώτη έμπορο αρωματικών – φαρμακευτικών υλών, παραμερίζοντας τα εφηβικά της όνειρα και τις προσωπικές της φιλοδοξίες22. Αφοσιώθηκε στα νέα οικογενειακά της καθήκοντα ως απλή νοικοκυρά23 και μητέρα μιας πολυπληθούς οικογένειας, αποτελούμενης από επτά παιδιά, την Ιωάννα, την Ηλέκτρα, τον Γιώργο, τον Βύρωνα, τον Νέλσωνα, τη Νεφέλη και την Ελένη24. Ο σύζυγός της την εμπιστεύονταν σε κάθε επαγγελματικό βήμα εξέλιξης της επιχείρησης τους και σε σύντομο χρονικό διάστημα, από τη μικρή φαρμακαποθήκη της Βερνάρδου 12 και Μενάνδρου στο κέντρο της Αθήνας, η οικογένεια εγκαινίασε το πρώτο μεγάλο εμπορικό κατάστημα καλλυντικών και αρωμάτων στην πλατεία Ομονοίας.
Η επιχείρηση για πολλές δεκαετίες αποτέλεσε τη μεγαλύτερη αρωματοποιία της χώρας. Η Καραγιάννη χρησιμοποίησε το οικογενειακό κατάστημα ως έδρα του αρχηγείου της αντιστασιακής της οργάνωσης «Μπουμπουλίνα»25. Εκεί, σχεδίαζε σε συνεργασία με τους συναγωνιστές της, τα πλάνα της μυστικής δράσης της, ενώ «παρελάμβανε εφόδια και πυρομαχικά (χειροβομβίδες, περίστροφα, εκρηκτικές ύλες), που τα προωθούσε στον προορισμό τους για τις διάφορες αποστολές και τα σαμποτάζ»26. Όλες οι κινήσεις γίνονταν διακριτικά με το πρόσχημα της εμπορικής συναλλαγής «κάτω από τη μύτη Γερμανών και Ιταλών αξιωματικών, που ήταν κι’ εκείνοι πελάτες (…)»27.
Το 1922, η Μικρασιατική καταστροφή έφερε στην Αθήνα πλήθος προσφύγων με βιοποριστικά προβλήματα προς αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Η συμπονετική Λέλα Καραγιάννη άνοιξε την αγκαλιά της στους πονεμένους Έλληνες της Ιωνίας. Αν και εγκυμονούσα στο τέταρτό της παιδί δεν δίστασε να φιλοξενήσει γέροντες και μητέρες με τα παιδιά τους. Ακόμη και όταν δεν είχε χώρο για να στεγάσει και να σώσει ζωές χρησιμοποίησε όλες τις γνωριμίες της (και είχε πολλές) προκειμένου να στείλει αστέγους σε καταλύματα και φιλικά σπίτια. Προσέφερε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και φαγώσιμα, μετατρέποντας «(…) το υπόγειο του σπιτιού της σε μια τεράστια κουζίνα (…).28
Οι μεγάλες κόρες της Λέλας Καραγιάννη, Ιωάννα και Ηλέκτρα, συνέχισαν το κοινωνικό έργο της μητέρας τους και διακρίθηκαν ως εθελόντριες αδελφές νοσοκόμες. Αντίστοιχα, οι γιοί της Βύρωνας, Νέλσωνας και Γιώργος, ενίσχυσαν εθελοντικά το ανθρώπινο δυναμικό στο «Σώμα Εθελοντών Σαμαρειτών» της εθνικής Αντίστασης, συμπληρώνοντας τιμητικά τη μεγάλη λίστα των αγωνιστών της29.
Λέλα Καραγιάννη: Η άοκνη προσφορά της στην πατρίδα
2.1. Η άγνωστη ζωή και η δράση της Καραγιάννη
Η οικογένεια της Καραγιάννη, οι επίγονοί της που είχαν την τύχη να τη ζήσουν στις πιο προσωπικές της στιγμές και οι σημερινοί τους απόγονοι συχνά διηγούνται πολλές ενδιαφέρουσες ιστορίες για αυτήν30. Ο πρώην υπουργός και μελετητής του βίου της Ορέστης Παπαστρατής την περιγράφει σαν «μια όμορφη και επιβλητική γυναίκα (η οποία σαν το απαίτησαν οι συνθήκες) μεταμορφώθηκε σε πρωτεργάτη της Αντίστασης»31. Ο στενός συνεργάτης και βιογράφος της Δημήτρης Κοτρώτσης τη σκιαγραφεί ως μια «υπέροχη μελαχρινή κοπέλα με τεράστια ψυχικά και πνευματικά αποθέματα (…)» που διέθετε λόγο και παρουσία στα κοινωνικά δρώμενα, ενώ δεν δίσταζε να αναφέρεται δημοσίως και στις ιδεολογικές της πεποιθήσεις32.
Πολλές φορές δέχτηκε δριμεία κριτική και κομματικούς χαρακτηρισμούς ως κομμουνίστρια, βασιλόφρονων και αγγλόφιλη. Η ίδια, παρά τις συνεχείς πιέσεις που είχε δεχθεί για τα πολιτικά της φρονήματα, δήλωνε πως ανήκε μόνο στην Ελλάδα33. Η Ελληνίδα λογία της εποχής Ιωάννα Σεφέρη Τσάτσου, θαυμάστρια και υποστηρίχτριά της σε ένα μεστό σύγγραμμα κοινωνικού περιεχομένου έγραψε για τη Λέλα πως «(…) έχει έναν αρσενικό εγκέφαλο και το δυνατό ένστικτο μίας τέλειας γυναίκας» και δεν παρέλειψε να τονίσει ότι δεν υπήρξε ποτέ γερμανόφιλη34. «Στα χρόνια μας ήταν γραφτό, η πατρίδα μας να γνωρίσει (…) τους Ναζί, τους σιδηρόφρακτους και θηριώδεις άντρες του Χίτλερ»35 γράφει ο γιός της Λέλας, Βύρωνας, περιγράφοντας τη δύσκολη άνοιξη του 1941 όταν «μετά από σκληρή πάλη έξι μηνών, έπεσαν τα μαύρα πέπλα του Ναζισμού και του Φασισμού πάνω στην γαλάζια μας χώρα (…)36. Γενναίοι πατριώτες οργάνωσαν αντιστασιακές ομάδες αναπτερώνοντας το ηθικό, τη γενναιότητα, το όραμα και το κλονισμένο φρόνημα του ελληνικού λαού. «Η πρώτη που οργάνωσε μια τέτοια ομάδα αντίστασης ήταν η αξέχαστη μάνα μας, η Λέλα Καραγιάννη (…), συμπληρώνει ο Βύρωνας37.
Η οργάνωση της Καραγιάννη «Μπουμπουλίνα», αρχικά αποτελούμενη από ελάχιστους γενναίους και αποφασισμένους πατριώτες, εκ των οποίων και τα μεγαλύτερα παιδιά της, προχώρησε σε σαμποτάζ έχοντας άμεση επαφή με το συμμαχικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής. Εκεί, η Λέλα μεταβίβαζε πληροφορίες για τα σχέδια και τις κινήσεις των Γερμανών, οι οποίοι παρά τις επίμονες προσπάθειές τους να την εντοπίσουν, δεν τα κατάφερναν38. Η «Μπουμπουλίνα» συνεργάστηκε με όλες τις οργανώσεις της πόλης των Αθηνών (Απόλλων, Βύρωνας, Όμηρος, Τσιγάντε) και με τις αντίστοιχες του βουνού, μακριά από κομματικές κατευθύνσεις σε πλήρη αρμονία και συνεργασία με το σύνολο των συναγωνιστών της39. Η Καραγιάννη ήταν γεννημένη επαναστάτρια που θυσιάστηκε για την πατρίδα της40. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η συνονόματη εγγονή της Λέλα, «το Μπουμπουλέικο αίμα της μητέρας της και των ηρώων καπεταναίων παππούδων της του 1821,(…) έρρε καυτό και επαναστατικό στις φλέβες της»41.
2.1.1. Το αντιστασιακό παρασκήνιο
Το δεξί χέρι της «Μπουμπουλίνας» ήταν ο Βύρωνας που εκτελούσε ακόμη και χρέη σωματοφύλακα42. Στις νυχτερινές εξόδους τη συνόδευε διακριτικά, στο πλαίσιο των ελέγχων σε σπίτια, όπου έκρυβαν συμμάχους μέχρι να βρουν τον τρόπο και τα μέσα για να τους φυγαδεύσουν43. Οι μεγαλύτερες κόρες της είχαν αναλάβει την επικοινωνία με τους συμμάχους, ενώ παράλληλα επιμελούνταν τη σίτιση και την κατάσταση της υγείας τους.
Η Καραγιάννη δημιούργησε τον πυρήνα ενός μικρού-μυστικού στρατού της «Σιωπηλής Στρατιάς», όπως προσηγορικά ονομάστηκε από τους Έλληνες. Στο σπίτι της και στο αρωματοπωλείο του συζύγού της περιέθαλψε Έλληνες φαντάρους, όπως, επίσης και 140 συμμάχους τους οποίους έκρυβε μέχρι τη στιγμή της φυγάδευσής τους44. Στη χρηματοδότηση της δράσης συνέδραμαν και οι Νίκη Χωμενίδου, οι αδελφοί Σωτήριος και Ηλίας Παπαβασιλείου, οι οικογένειες Βαρυπάτη, Γκίκα, Διάμεση, Σουπίλα, Ρωσολύμου, Μακρυγιάννη, Σαπουντζόγλου, Καζάζη, οι γιατροί Παύλος Βακατάτσης και Ιωάννης Σαρακινός και άλλοι σπουδαίοι Έλληνες, μεταξύ των οποίων ο πρεσβευτής Αλέξανδρος Πάλλης και οι αδελφοί Παπαστράτου45.
Η Λέλα συχνά πραγματοποιούσε ταξίδια στη γυναικεία Μονή του Αγίου Ιερόθεου στην περιοχή των Μεγάρων. Σε συνεργασία με την ηγουμένη Ιεροθέα Πανταλέοντος εφοδίαζαν με προμήθειες τροφίμων βρετανούς στρατιώτες που είχαν βρει καταφύγιο στη Μονή. Επίσης, βοήθησε σημαντικά το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής μεταδίδοντας πολύτιμες πληροφορίες και προξενώντας δολιοφθορές (σαμποτάζ) στους Γερμανούς κατακτητές. Κατάφερε να οργανώσει την «Μπουμπουλίνα» σε πολλά τμήματα με ειδικές αποστολές, όπως: ανεύρεση συμμάχων, αποδράσεων από το Στρατόπεδο Κοκκινιάς, αποκρύψεων και περιθάλψεων, επιμελητειών και τροφοδοσιών, αλλά και μονάδα φυγαδεύσεων προς τη Μέση Ανατολή. Με επικίνδυνες μυστικές προσπάθειες έφθασε στο σημείο να συλλέγει πληροφορίες, ακόμη και μέσα από το Αρχηγείο των Γερμανών, το Ναυαρχείο, το Ιταλικό φρουραρχείο και τη μυστική τους αστυνομία46.
Η δράση της αφορούσε τη δημιουργία δικτύου πρακτόρων σε σημαντικές γερμανικές μονάδες, τη γεφύρωση σχέσεων επικοινωνίας με αγγλικές αποστολές της υπαίθρου και με τις δυνάμεις του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) για την ανταλλαγή και παροχή πληροφοριών. Υψίστης σημασίας ήταν η αποστολή Βρετανών στα βουνά και η παροχή όπλων στους αντάρτες. Η «Μπουμπουλίνα» ανέπτυξε ένα αποτελεσματικό δίκτυο συνεργασίας με άλλες οργανώσεις πληροφοριών, αντικατασκοπείας, δολιοφθορών, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό με στόχο τις γερμανικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις47. Οι πληροφορίες της Καραγιάννη συνέβαλλαν καθοριστικά στην καταστροφή και βύθιση πλοίων του Άξονα, ενώ το φθινόπωρο του 1944 ο βομβαρδισμός του κατοχικού Τατοΐου από συμμαχικά αεροπλάνα προξένησε ανυπολόγιστο χτύπημα στον εχθρό. Την επόμενη μέρα το στρατηγείο του Καΐρου έστειλε κρυπτογραφημένο μήνυμα στην ηρωίδα αρωματοπώλισσα «Τζάκσον εντ Τζάκσον. Ευχαριστούμε το Άρωμα»48. Η Λέλα ενημερώθηκε για «τις αποθήκες των υγρών καυσίμων και των κρυπτών των εχθρικών αεροπλάνων στο Τατόι. (…)»49 από την Ελληνογερμανίδα πληροφοριοδότρια και συνεργάτιδά της Μαρίχεν Γκλόκερ με το ψευδώνυμο «Σπίθας», στέλεχος του Γερμανικού Ναυαρχείου. Το ίδιο επιτυχής ήταν η απόδραση και η φυγάδευση Άγγλων αιχμαλώτων από το στρατόπεδο της Κοκκινιάς, τους οποίους κατάφερε να φυγαδεύσει με καΐκι που αγόρασε η ίδια και με καπετάνιο τον Ηλία Χρυσίνη. Οι Εγγλέζοι μεταφέρονταν στην Αίγυπτο, ενώ το καΐκι στον γυρισμό έφερνε πίσω στην Ελλάδα πολεμοφόδια και ασυρμάτους. Σύντομα, η Λέλα απέκτησε και άλλα δύο καΐκια με συνεργάτες τους καπετάνιους Γιαννούλο και Μαμαλάκη50.
2.1.2. Το «άρωμα» της Αντίστασης
Η Καραγιάννη υπήρξε αξιοθαύμαστη ηρωίδα και οι συνεργάτες της την χαρακτήριζαν «(…) ψυχολογική ιδιοφυία»51. Χρησιμοποιούσε τους εχθρούς της πατρίδας της με ακατανίκητο μαγνητισμό, σαγήνευε τους υπηκόους του Άξονα και είχε πάντα τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο σε κάθε αποστολή. «(…) H Λέλα ντύνεται ανδρικά, σαν τη μακρινή της πρόγονο την Μπουμπουλίνα και κατεβαίνει νύχτα με τους συνεργάτες της να επιτηρήσει την επιχείρηση», επισημαίνει ο Χρήστος Ζαλοκώστας52.
Ανέλαβε υπό την προστασία της 170 Εγγλέζους, εκτός από έναν στον οποίο αρνήθηκε βοήθεια και περαιτέρω επαφή. Το ένστικτό της, άλλωστε, δεν την πρόδωσε, όπως ακριβώς και στην περίπτωση του Άγγλου Λοχία Χένρυ Λόρεν, ο οποίος στις αρχές του Αυγούστου συναντήθηκε μαζί της με την πρόφαση να της παραδώσει ένα γράμμα από Νεοζηλανδούς συντρόφους που βρίσκονταν κρυμμένοι στα Γεράνεια όρη. Τον υποπτεύθηκε αμέσως ζητώντας του να μην την ενοχλεί. Μετά από σύντομο χρονικό διάστημα Ιταλοί στρατιώτες κύκλωσαν το σπίτι της53.
Η Καραγιάννη συνελήφθη για πρώτη φορά στις 23 Οκτωβρίου 1941 όταν την κατέδωσαν ένας δάσκαλος που δεν άντεξε τα μαρτυρικά βασανιστήρια των Ιταλών και ο Λόρεν. Την ίδια τύχη είχε και ο σύζυγος της Νίκος, ο οποίος απελευθερώθηκε από τις φυλακές τον κατοχικό Δεκέμβριο. Η Λέλα παρέμεινε για επτά μήνες στη φυλακή, όμως προκειμένου να απαλλάξει τον σύζυγο της από τις ευθύνες, δήλωσε το πατρικό της όνομα «Μηνοπούλου» ισχυριζόμενη πως βρισκόταν σε διάσταση μαζί του. Τα παιδιά και οι συνεργάτες της, το χρονικό διάστημα που η ίδια βρισκόταν στη φυλακή, συνέχισαν τις δράσεις της οργάνωσης, τα συσσίτια και τη φροντίδα των συμμάχων54. Η Καραγιάννη, παρά τις δύσκολες συνθήκες που βίωσε στη φυλακή και τον πολύμηνο εγκλεισμό της, φρόντισε να διευρύνει τις διασυνδέσεις της, ενώ βρισκόταν συνεχώς σε επαφή με τα παιδιά της και τους συναγωνιστές της55.
Στα τέλη Μαρτίου του 1944, η Ειδική Ασφάλεια προχώρησε σε συλλήψεις αντιστασιακών, εκ των οποίων ο Αλέκος Ιωαννίδης, ο αρχηγός της ομάδας «Πάρις» που ανήκε στην οργάνωση «Απόλλων»56. Κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του μετά από μαρτυρικά βασανιστήρια λύγισε και αποκάλυψε ονόματα μελών και συνεργατών του. Οι Γερμανοί συνέλαβαν 40 άτομα, μεταξύ αυτών και τον Καζακόπουλο, κάτοχο του μυστικού αρχείου της οργάνωσης, μέσα από το οποίο κατάφεραν να εντοπίσουν και να επιβεβαιώσουν τη δράση και συμμετοχή της Καραγιάννη. Άλλες αρχειακές πηγές επικαλούνται τον Γεώργιο ή Ρήγγου Ριζόπουλο, ως μάρτυρα που «έσπασε» τη σιωπή του στη διάρκεια των βασανιστηρίων και προχώρησε σε γνωστοποίηση σημαντικών στοιχείων σχετικά με τη σύσταση και τη δράση της αντιστασιακής οργάνωσης57.
Η Καραγιάννη είχε δρομολογήσει ένα ριψοκίνδυνο και παράτολμο σχέδιο, καθώς με την έγκριση του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής βρισκόταν σε επαφή με τον Βασίλειο Ντερτιλή, τον Διοικητή των Ταγμάτων Ασφαλείας της Αθήνας. Η Λέλα σκόπευε αμέσως μετά την επιστροφή των συμμάχων στην Ελλάδα να «στρέψει τα Τάγματα εναντίον των Γερμανών»58. Ο σύνδεσμός μεταξύ των Ταγμάτων και της Καραγιάννη ήταν ο Γεώργιος Ριζόπουλος, αρχηγός μιας φιλοναζιστικής οργάνωσης. Εξαιτίας λαθών και ατυχών συγκυριών οι Γερμανοί, έχοντας υπό στενή καθημερινή παρακολούθηση, τόσο τον Ντερτιλή, όσο και την οργάνωση «Απόλλων», κατάφεραν να οδηγηθούν στην εμπλοκή της Λέλας59.
Από τις αρχές Μαΐου του 1944 η υγεία της Καραγιάννη κλονίστηκε από υπερκόπωση και σε λιπόθυμη κατάσταση μεταφέρθηκε στο Νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού. Κλινήρης, ενημερώθηκε για τη σύλληψη πέντε διαφορετικών οργανώσεων, μεταξύ των οποίων και οι σύνδεσμοι που βρίσκονταν σε επαφή μαζί της60. Τον Ιούνιο του ΄44 ξεκίνησαν οι πρώτες συλλήψεις στελεχών της οργάνωσης «Μπουμπουλίνα». «Τότε η μητέρα πληροφορήθηκε από ανθρώπους μέσα από τα Εs-Εs, ότι επέκειτο και η δική της σύλληψη», γράφει ο Βύρωνας61. Οι δικοί της άνθρωποι την παρακάλεσαν να τη φυγαδεύσουν και να την κρύψουν, η απάντηση της όμως ήταν αφοπλιστική. «Αν ποτέ σας πιάσουν οι Γερμανοί (…) να δείξετε γενναιότητα και να μη λυγίσετε (…)»62.
2.2. «Έχε γεια καημένε κόσμε, έχε γεια γλυκιά ζωή»
Στις 11 Ιουλίου του 1944, η Γκεστάπο συνέλαβε την Καραγιάννη στο νοσοκομείο «Ερυθρός Σταυρός», ενώ την ίδια τύχη είχαν και τα πέντε από τα επτά παιδιά της. Ο σύζυγός της και τα δύο της παιδιά Ελένη και Γιώργος, πρόλαβαν να διαφύγουν. Η Καραγιάννη οδηγήθηκε στα κρατητήρια – κολαστήρια της οδού Μέρλιν στο κέντρο της Αθήνας63 όπου ο σκληρός Γερμανός ανακριτής Μπέκε την υπέβαλλε σε φρικτά βασανιστήρια.64 Παρ’ όλα αυτά «δεν θα βγάλει λέξη απ’ το κλειδωμένο στόμα της, με αποτέλεσμα οι δήμιοι να τις ξεκλειδώσουν το σαγόνι (…)»65.
Αργά το απόγευμα της 7ης Σεπτεμβρίου του 1944, περισσότεροι από 70 κρατούμενοι που βρίσκονταν στο Χαϊδάρι και στις φυλακές «Αβέρωφ», μεταφέρθηκαν στα κρατητήρια της Μέρλιν. Εκεί, οι Γερμανοί φρόντισαν σκοπίμως συνάντηση της Λέλας με τον επίσης κρατούμενο γιό της Βύρωνα, στο ανακριτικό γραφείο66 όπου «(…)Το πρόσωπο της ήταν αγνώριστο απ’ το πρήξιμο, τις μελανιές και τα αίματα, το σαγόνι της εξαρθρωμένο, τα δόντια της σπασμένα (…)»67. Με τα αποθέματα ψυχικής δύναμης που απέμειναν κοίταξε στοργικά για τελευταία φορά τον γιο της 68. Ο Μπέκε αναγκάστηκε να κλείσει τον ανακριτικό φάκελο, σημαδεύοντας ανεξίτηλα τη σύγχρονη ελληνική ιστορία με την καταδίκη της μεγαλύτερης κατασκόπου των Βαλκανίων σε θάνατο χωρίς δικαστική απόφαση69.
«Γύρω στα μεσάνυχτα ένας καθολικός ιερεύς, ο Χρυσόστομος Βασιλείου, τους μετέλαβε των Αχράντων Μυστηρίων (…), λίγο μετά θα τον εκτελέσουν και αυτόν μαζί τους70. Καθώς η φάλαγγα διέσχιζε σε γραμμή παρέλασης την πύλη του στρατοπέδου στο Χαϊδάρι, οι Γερμανοί υποχρέωσαν τους φυλακισμένους σε ταπεινωτικό χαιρετισμό ζητώντας να έχουν στραμμένο το κεφάλι δεξιά και «(…) το χέρι ψηλά κατά τον ναζιστικό τρόπο». Η αρχή του δράματος έμοιαζε πια να μην έχει τελειωμό71.
Το απόγευμα της 7ης Σεπτεμβρίου του 1944 η Καραγιάννη ενημερώθηκε πως θα εκτελεστεί. Οι υπόλοιπες φυλακισμένες «τη φιλούν στο μέτωπο με σεβασμό σαν εικόνισμα»72. Τα ξημερώματα της επόμενης μέρας τα SS επιβίβασαν 73 πατριώτες, εκ των οποίων έξι γυναίκες και τον καταδότη της Λέλας, Ριζόπουλο σε δύο καμιόνια (κλειστά φορτηγά). Με τη συνοδεία αποσπάσματος ξεκίνησε η πομπή του θανάτου και προορισμό μια χαράδρα κοντά στη μονή Δαφνίου73.
Όση ώρα οι στρατιώτες έστηναν τα φονικά πολυβόλα γύρω τους, η Καραγιάννη φώναζε «παιδιά, σταθήτε περήφανοι σαν Έλληνες μπροστά στο χάρο» και όλοι μαζί έψελναν τον εθνικό ύμνο74. Οι εθνομάρτυρες χωρίστηκαν σε δύο γκρουπ ανδρών και γυναικών, τις οποίες οι Γερμανοί είχαν αποφασίσει να εκτελέσουν πρώτες75. Η Λέλα στάθηκε στη θέση της, σέρνοντας πρώτη τον χορό του Ζαλόγγου. Μαζί με τη Μανταλένα Χατζοπούλου έκαναν τα πρώτα βήματα και ακολούθησαν και οι υπόλοιπες γυναίκες. Ο θάνατος τη βρήκε έχοντας το δεξί της χέρι ψηλά, τραγουδώντας και χορεύοντας για τη λευτεριά που δεν άργησε να ξημερώσει (στις 12 Οκτωβρίου του 1944).
Μετά την απελευθέρωση ο Βύρωνας αναζήτησε επίμονα τον διασωθέντα ανακριτή – βασανιστή της μητέρας του, ο οποίος ενάλλασσε συνεχώς τόπους διαμονής. Ύστερα από πολλά χρόνια στη Δυτική Γερμανία κατάφερε να συναντήσει τον γιο του Μπέκε και πληροφορήθηκε πως ο πατέρας του είχε πεθάνει76. Το 1982 πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο η μεταφορά των οστών της μητέρας του στο Α΄ Νεκροταφείο των Αθηνών. Με επίσημη τελετή εναποτέθηκαν σε μαρμάρινο μαυσωλείο.
Επίλογος
Η Λέλα Καραγιάννη ήταν και παραμένει μια περίλαμπρη ηρωική ψυχή. Οι Έλληνες ως δημιουργοί των σύγχρονων πολιτισμών του δυτικού κόσμου, προσέφεραν, εκτός από την πνευματική παρακαταθήκη τεχνών και γραμμάτων, ηρωισμούς και θυσίες. Και όταν έρχονται στιγμές που αισθανόμαστε αδήριτη την ανάγκη μιας εσωτερικής αναγέννησης, τότε χρειάζεται μια στοχαστική αναδρομή στον χρόνο και στο ιστορικό παρελθόν των όσων πέρασαν και δεν αφανίστηκαν, παραμένοντας αναλλοίωτα στο ιστορικό αρχείο της μνημοσύνης.
Έτσι, ακριβώς πρέπει κανείς να γνωρίζει και τον σύγχρονο άνθρωπο. Όπως ο ελεγειακός επιτυμβιογράφος Χρήστος Χειμώνας απέδωσε δοξαστικά τα μεταθανάτια εύσημα στη Λιμνιώτισσα «Μπουμπουλίνα» Λέλα Καραγιάννη77.
«Της Λίμνης είσαι γέννημα,
Τροφός σου η Ελλάδα.
Με τη θυσία σου άστραψες φως.
Φως ιλαρόν!
Ανάστασης λαμπάδα…».
Πηγές και Βιβλιογραφία
Α. Πηγές
Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από Εφ. Εστία), «Η ηρωίδα Λέλα Καραγιάννη 60 χρόνια από τον θάνατο της», στη: Λιμνιώτικη Φωνή, αρ. φ. 122, 8.9.2004, σ. 8.
Ανυπόγραφο, «Ημερίδα Λέλας Καραγιάννη», στη: Λιμνιώτικη Φωνή, αρ. φ. 53, Ιαν-Φεβ.1993, σ.1-6.
Αθανασιάδης Τ., «8 Σεπτεμβρίου 1944: Της ηρωίδος Λέλας Καραγιάννη και των 69 εθνομαρτύρων μας», στην: Απογευματινή, χ. αρ. φ., 8.9.2004, σ. 18.
Αποστόλου Δ., «Ελύμνιος», «Ιστορία-Λαογραφία -Παράδοση: Λέλα Καραγιάννη», στην: Παρέμβαση, αρ. φ. 14, 24.9.1990, σ. 4.
Γενικό Αρχείο Λίμνης – Τοπικό Αρχείο Λίμνης (ΓΑΚ-ΤΑΛ.), Παλαιό Κτηματολόγιο Δήμου Αιγαίων, φακ.: (1836-1852), Δημοτικό Ιστορικό Αρχείο.
Λέλα Καραγιάννη, «Η δράση της», χ. χ., Λέλα Καραγιάννη, 10 Μαΐου 2024.
Μεταπαίδεια, «Ελένη Καραγιάννη», χ. χ., el.metapedia.org, 10 Μαΐου 2024.
Μπαϊρακτάρης Κ., «Λέλα Καραγιάννη, η Μπουμπουλίνα της Αντίστασης, στην: Πρώτη της Εύβοιας, χ. αρ. φ., 24.10.2004, σ. 28-29.
Παπαστρατής Ο., «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», στο: Πανευβοϊκόν Βήμα, χ. αρ. φ., 25.9.2014, σ. 26-28.
Περράκης Σ., «Λέλα Καραγιάννη, Ηρωίδα της Ελληνικής αντίστασης, Ελληνίδα ΄΄Δίκαιος των Εθνών΄΄», στο Χρονικά, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, τχ. 238, (2012), σ.10-15.
Χειμώνας Χ., (1947-1998), Αντιπρόεδρος της Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών (E.E.Σ), ιδιωτικό αρχείο Δ. Αποστόλου – «Ελύμνιος».
Β. Βιβλιογραφία
Καραγιάννης Β., Έκθεση για την δράση της μητέρας μου Λέλας Καραγιάννη που εκτελέσθηκε απ’ τους Γερμανούς (Ανάτυπο από το «Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών), 31/1994-1995), Αθήνα 1996.
Καραγιάννη Λ.Β., Λέλα Καραγιάννη. Η θρυλική γιαγιά μου, Αθήνα 2014.
Μητροπούλου Κ., Αθήνα: Μνήμες και κτήρια, Αθήνα 2004, α΄ έκδ.
Παπαστρατής Ο. Θρ., Λέλα Καραγιάννη. Η ηρωίδα από τη Λίμνη Ευβοίας (Ανάτυπο από το Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών), 31/1994-1995), Αθήνα 1996.
Σβολόπουλος Κ., Χαϊδάρι 8 Σεπτεμβρίου 1944. Η Αόρατη Στρατιά στο απόσπασμα, Αθήνα 2005.
Σταυρίδης Α. Θ., Άννα Μελά Παπαδοπούλου: Εκεί που δεν πεθαίνουν οι άνθρωποι, Αθήνα 2008.
Ζαλοκώστας Χ., Λέλα Καραγιάννη, Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, Αθήνα 1964, τ. ΙΑ΄,
Ζαούσης Α., Λέλα Καραγιάννη. Η Μπουμπουλίνα της Κατοχής, 1941-1944, Αθήνα 2004.
Φαφούτης Ι. & Αποστόλου Δ., Λίμνη και Θάλασσα, Λίμνη 1999.
Υποσημειώσεις
1 Σημείωση: Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο παλαιό αρχείο του Δήμου Αιγαίων τη δεκαετία του 1990, από τον τότε επιμελητή του Δημοτικού Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Λίμνης Ευβοίας, Δημήτρη Αποστόλου «Ελύμνιο», ο οποίος συνέβαλε και στο στήσιμο της προτομής της Λέλας Καραγιάννη στις Σπέτσες.
2Λ. Β. Καραγιάννη, Λέλα Καραγιάννη. Η θρυλική γιαγιά μου, Αθήνα 2014, σ. 15.
3 Λ. Β. Καραγιάννη, ο. π, σ. 15 – 16.
4 Α. Ζαούσης, Λέλα Καραγιάννη. Η Μπουμπουλίνα της Κατοχής, 1941-1944, Αθήνα 2004, σ. 15-20.
5 Ας αποθησαυριστεί εδώ πως η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα ήταν ηρωίδα της ελληνικής επανάστασης του 1821. Μετά τον θάνατό της τιμήθηκε από την ελληνική πολιτεία με τον βαθμό της υποναυάρχου. Βλ. επιπλέον και Α. Ζαούσης, ό. π, σ. 15-20.
6 Κ. Μπαϊρακτάρης, «Λέλα Καραγιάννη, η Μπουμπουλίνα της Αντίστασης», στην: Πρώτη της Εύβοιας, χ. αρ. φ., 24.10.2004, σ. 28.
7 (Φ.Ε.Κ. 83/50). Επίσης, Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 16.
8 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 16 – 17.
9Ανυπόγραφο, Λέλα Καραγιάννη, «Η δράση της», χ. χ., Λέλα Καραγιάννη, 10 Μαΐου 2024, χ.σ. Επίσης, βλ. και Μεταπαίδεια, «Ελένη Καραγιάννη», χ. χ., el.metapedia.org, 10 Μαΐου 2024, χ.σ.
10 Ειδικότερα, ας επισημανθεί εδώ πως πρόκειται για ειδική διάκριση που απονέμεται σε πρόσωπα που βοήθησαν με ανιδιοτέλεια τους Εβραίους συνανθρώπους τους στα χρόνια του ολοκαυτώματος. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά βλ. Σ. Περράκης, «Λέλα Καραγιάννη, Ηρωίδα της Ελληνικής αντίστασης, Ελληνίδα ΄΄Δίκαιος των Εθνών΄΄», στο: Χρονικά, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, τχ. 238, (2012), σ. 10.
11 Σημείωση: Οι τιμητικές πλακέτες, τα παράσημα και οι διακρίσεις της Λέλας Καραγιάννη εκτίθενται στο Πολεμικό Μουσείο Ελλάδας. Ακόμη, προσωπικά της αντικείμενα έχουν δωριθεί στο Ιστορικό -Λαογραφικό Μουσείο της Λίμνης Ευβοίας, όπως και σε άλλα μουσεία πανελλαδικά, από την εγγονή της Καραγιάννη (Λέλα Καραγιάννη Ρουτζιέρο). Ειδικότερα βλ. και Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 20, 22.
12 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 21.
13 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 20.
14Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 21.
15 Ας τονιστεί πως η αρχοντική οικία (κατασκευή του 1923) της οικογένειας Καραγιάννη ανήκει σήμερα, στην ιδιοκτησία του Δήμου Αθηναίων. Από το 1995 αποτελεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο ειδικής προστασίας και συντήρησης. Ειδικότερα, βλ. και Κ. Μητροπούλου, Αθήνα: Μνήμες και κτήρια, Αθήνα 2004, α΄ έκδ., σ. 35.
16 Χ. Ζαλοκώστας, Λέλα Καραγιάννη, Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, Αθήνα 1964, τ. ΙΑ΄ σ. 149.
17 Σημείωση: Μικρό χωριό βορειοανατολικά της Λίμνης Ευβοίας.
18 Ι. Φαφούτης & Δ. Αποστόλου, Λίμνη και Θάλασσα, Λίμνη 1999, σ. 78-79. Συγκεκριμένα βλ. και τη σ. 97 επ., όπου αναφέρονται κατά χρονολογική σειρά (από το 1835 μέχρι το 1875), οι κατάλογοι των ιστιοφόρων της Λίμνης.
19 Ι. Φαφούτης & Δ. Αποστόλου, ό. π., σ. 79 και 96 επ.
20 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 26.
21 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 27.
22 Βλ. Κ. Μπαϊρακτάρης ό.π., σ. 28.
23 Ο. Παπαστρατής, «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», στο: Πανευβοϊκόν Βήμα, χ. αρ. φ., 25-9-2014, σ. 26.
24 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 28. Βλ., επίσης, Ανυπόγραφο, «Λέλα Καραγιάννη», ό.π., χ. σ. και Μεταπαίδεια, ό. π., χ. σ. Βλ. και Κ. Μπαϊρακτάρης ό. π., σ. 28.
25 Ο. Παπαστρατής, «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», ό.π., σ. 28.
26 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 29.
27 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 30.
28 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 32.
29 Κ. Μπαϊρακτάρης, ό. π., σ. 36.
30 Σημείωση: Στη δεκαετία του ΄80, ο Δ. Αποστόλου «Ελύμνιος» αποκόμισε σημαντικές πληροφορίες από την Ελένη Αρδαβάνη, πρώτη ξαδέλφη της Λέλας στη Λίμνη, το γένος Ευαγγέλου Ι. Μπούμπουλη και από τη σημερινή συνονόματη εγγονή της ηρωίδας Λέλα Καραγιάννη – Rugiero, κόρης του Βύρωνα, καθώς και από τον ίδιο και τ’ αδέλφια του Γιώργο και Ιωάννα.
31 Ο. Παπαστρατής, «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», ό. π., σ. 28.
32 Βλ. πάλι στο Ο. Παπαστρατής, ό. π., σ. 28 και ακόμη σ. 29.
33 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 44.
34 Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., βλ. πάλι σ. 44.
35 Β. Καραγιάννης, Έκθεση για την δράση της μητέρας μου Λέλας Καραγιάννη που εκτελέσθηκε απ’ τους Γερμανούς (Ανάτυπο από το «Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών), 31/1994-1995), Αθήνα 1996, σ. 25.
36 Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 25.
37 Βλ. πάλι στο Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 25.
38 Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 26.
39 Ο. Θρ. Παπαστρατής, Λέλα Καραγιάννη. Η ηρωίδα από τη Λίμνη Ευβοίας (Ανάτυπο από το «Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών»), 31/1994-1995, Αθήνα 1996, σ. 8.
40 Βλ. πάλι Ο. Θρ. Παπαστρατής, ό. π., σ. 8.
41 Βλ. Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 24.
42 Όπως αναφερθεί πως ο Βύρωνας Καραγιάννης υπήρξε διακεκριμένος αθλητής της ελληνορωμαϊκής πάλης. Ειδικότερα βλ. και Ανυπόγραφο, «Λέλα Καραγιάννη», ό. π., χ. σ.
43 Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 29-30.
44 Ο. Θρ. Παπαστρατής, Λέλα Καραγιάννη. Η ηρωίδα από τη Λίμνη Ευβοίας (Ανάτυπο από το «Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών), ό. π., σ. 9.
45 Μεταπαίδεια, ό. π., χ. σ.
46 Βλ. Δ. Αποστόλου «Ελύμνιος», «Ιστορία- Λαογραφία – Παράδοση: Λέλα Καραγιάννη», στην: Παρέμβαση, αρ. φ. 14, 24-9-1990, σ. 4.
47 Μεταπαίδεια, στο ίδιο,χ.σ.
48 Ας τονιστεί πως η λέξη «Άρωμα» πιθανολογείται ως το ψευδώνυμο της Καραγιάννη. Ειδικότερα, βλ. και Δ. Αποστόλου «Ελύμνιος», τη σ. 4. Ακόμα, βλ. Ο. Παπαστρατής, «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», ό. π., σ. 28 και επίσης βλ. Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 150.
49 Ο. Παπαστρατής, «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», ό. π., σ. 28.
50 Μεταπαίδεια, ό. π., χ. σ.
51 Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 150.
52 Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 151.
53 Βλ. πάλι Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., τη σ. 150.
54 Ειδικότερα, βλ. Μεταπαίδεια, ό. π., χ. σ., επίσης και Λ. Β. Καραγιάννη, ό. π., σ. 73. Ακόμα, βλ. και Ο. Παπαστρατής, «Ο απίστευτος ηρωισμός της μητέρας μπροστά στα ανθρωπόμορφα κτήνη», ό. π., σ. 28.
55 Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 150.
56 Βλ. Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από εφ. Εστία), «Η ηρωίδα Λέλα Καραγιάννη 60 χρόνια από τον θάνατο της», στη: Λιμνιώτικη Φωνή, αρ. φ. 122, 8-9.2004, σ. 8.
57Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 150-151. Επίσης, βλ. και Μεταπαίδεια, ό. π., χ. σ.
58 Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από εφ. Εστία), «Η ηρωίδα Λέλα Καραγιάννη 60 χρόνια από τον θάνατο της», ό. π., σ. 8.
59 Βλ. πάλι Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από εφ. Εστία), «Η ηρωίδα Λέλα Καραγιάννη 60 χρόνια από τον θάνατο της», ό. π., σ. 8.
60 Ας επισημανθεί πως: «Αυτές οι συλλήψεις την ανησύχησαν και βγήκε, πολλές φορές κρυφά απ’ το νοσοκομείο για να ειδοποιήσει τους συνεργάτες της να εξαφανισθούν». Ειδικότερα, βλ Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 37.
61 Επίσης, βλ. και Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από εφ. Εστία), «Η ηρωίδα Λέλα Καραγιάννη 60 χρόνια από τον θάνατο της», ό.π., σ. 8.
62 Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 37.
63 Βλ. Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από εφ. Εστία),«Η ηρωίδα Λέλα Καραγιάννη 60 χρόνια από τον θάνατο της», ό. π., σ. 8.
64 Βλ. Τ. Αθανασιάδης, «8 Σεπτεμβρίου 1944: Της ηρωίδος Λέλας Καραγιάννη και των 69 εθνομαρτύρων μας», στην: Απογευματινή, χ. αρ. φ., 8.9.2004, σ. 18.
65 Επίσης, βλ. και Δ. Αποστόλου «Ελύμνιος», ό. π., σ. 4.
66 Ειδικότερα, βλ. πάλι Δ. Αποστόλου «Ελύμνιος», ό. π., σ. 4.
67 Επίσης, βλ. και Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 47-48.
68 Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 48.
69 Μεταπαίδεια, ό. π., χ. σ. Επίσης, βλ. και Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 152.
70 Ανυπόγραφο (αναδημοσίευση από εφ. Εστία), ό. π., σ. 8.
71 Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 49.
72 Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 152.
73 Ειδικότερα βλ. Β. Καραγιάννης, ό. π., σ. 49.
74 Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 153.
75Σημείωση: Πρόκειται για τις ηρωίδες της αντίστασης: Μάρτζορη Δημοπούλου, Μαντελένα Χατζοπούλου, Ακριβή Νικολετοπούλου και Βάσω Νικολοπούλου. Για περισσότερες και ειδικότερες πληροφορίες βλ. πάλι στο Χ. Ζαλοκώστας, ό. π., σ. 153.
76 Σημείωση: Το γεγονός, μεταξύ άλλων, αφηγήθηκε ο Βύρωνας Καραγιάννης στον Δ. Αποστόλου «Ελύμνιο», κατά την εκδήλωση της Ενώσεως Λιμνίων «ΕΛΕ.» που πραγματοποιήθηκε προς τιμή της Λέλας Καραγιάννη στην Αθήνα (6 Μαρτίου 1993). Βλ. ειδικότερα Ανυπόγραφο, «Ημερίδα Λέλας Καραγιάννη», στη: Λιμνιώτικη Φωνή, αρ. φ. 53, Ιαν-Φεβ.1993, σ.1, 4, 5 και 6 επ.
77 Σημείωση: Χ. Χειμώνας (1947-1998), Αντιπρόεδρος της Εταιρείας Ευβοϊκών Σπουδών (EEΣ), ιδιωτικό αρχείο Δ. Αποστόλου – «Ελύμνιος».
