Επαναπροσεγγίζοντας τα θρυλικά σχολεία της δεκαετίας του 1930

Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ – 09/09/2023 – Clio Turbata

Το κρατικό πρόγραμμα ανέγερσης 4000 περίπου νέων σχολείων πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, το οποίο πραγματοποιήθηκε με πρωτοβουλία της δεύτερης κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου, ανήκει στους εκσυγχρονιστικούς άθλους του ελληνικού Μεσοπολέμου. Ήταν το μεγαλύτερο πρόγραμμα σχολικής στέγης όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στη μεσοπολεμική Ευρώπη. Ξεκίνησε με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1929 από τον υπουργό Παιδείας Κωνσταντίνο Γόντικα (Ιούλιος 1928 – Ιανουάριος 1930), κορυφώθηκε επί υπουργίας Γεωργίου Παπανδρέου (Ιανουάριος 1930 – Μάιος 1932) και συνεχίστηκε έως τα τέλη της δεκαετίας του 1930. Τα νέα διδακτήρια σχεδιάστηκαν κυρίως από αρχιτέκτονες του Γραφείου Μελετών του Υπουργείου Παιδείας, οι περισσότεροι από τους οποίους ανήκαν στη γενιά του ΄30, ήταν απόφοιτοι της νεοσύστατης Σχολής Αρχιτεκτόνων – Μηχανικών του Πολυτεχνείου και θιασώτες του μοντέρνου κινήματος.

Η έκδοση του εμβληματικού βιβλίου Τα Νέα Σχολικά Κτίρια το 1938, με επιμέλεια του μοντερνιστή αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού (1903-1976), εκτός από την αρχιτεκτονική τεκμηρίωση των διδακτηρίων συνέβαλε και στη μυθοποίησή τους. Στη συλλογική μνήμη διασώθηκαν κυρίως ως «Σχολεία Παπανδρέου» και ως ο κατεξοχήν χώρος εφαρμογής των αρχών της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Το βιβλίο του 1938 περιλαμβάνει πρόλογο του προέδρου του Τεχνικού Επιμελητηρίου της Ελλάδος Ανάργυρου Δημητρακόπουλου, γραμμένο σε πομπώδη καθαρεύουσα, και ένα ανυπόγραφο υπόμνημα σε δημοτική γλώσσα. Ακολουθεί η παρουσίαση 134 από τα 330 πολυτάξια διδακτήρια αστικών κυρίως κέντρων που σχεδίασαν επώνυμοι αρχιτέκτονες και έχουν ιδιαίτερο συνθετικό και μορφοπλαστικό ενδιαφέρον. Η παρουσίαση γίνεται με σχέδια και εντυπωσιακές φωτογραφικές λήψεις. Από τα 134 αυτά σχολικά κτίρια που επέλεξε ο Καραντινός τα 50 είναι δικά του, τα 17 του Νίκου Μητσάκη, τα 11 του Κυριακούλη Παναγιωτάκου, από 5 του Γεωργίου Πάνζαρη και του Σπύρου Λέγγερη και από 1-2 των υπόλοιπων αρχιτεκτόνων στους οποίους περιλαμβάνονται αξιόλογοι μοντερνιστές, όπως ο Θουκυδίδης Βαλεντής και ο Άγγελος Σιάγας, αλλά και σημαντικοί αρχιτέκτονες προηγούμενων γενιών όπως ο Αριστοτέλης Ζάχος και ο Δημήτρης Πικιώνης.

Η τεκμηρίωση αυτή μας επιτρέπει να κατανοήσουμε την αξία έργων τους που επαινέθηκαν και από τον ευρωπαϊκό Τύπο ως συμβολές στην ανάπτυξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στη γηραιά Ήπειρο. Σύμφωνα με τη φρασεολογία της εποχής, αυτό το κρατικό πρόγραμμα σχολικής στέγης συνδέθηκε με μια διπλή «επανάσταση»: την εφαρμογή των αρχών της σύγχρονης παιδαγωγικής και της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Υιοθετήθηκαν δηλαδή οι νέες αντιλήψεις για τη σχέση δασκάλου και μαθητή, για ευάερες και ευήλιες αίθουσες, μεγάλες αυλές και χώρους αθλοπαιδιών, για ατομική υγιεινή, κ.λπ.

Εδώ χρειάζεται να θυμηθούμε ότι τα χρόνια του Mεσοπολέμου αποτελούν μία από τις σημαντικότερες περιόδους της αρχιτεκτονικής του νεοελληνικού κράτους. H ώσμωση των νέων ρευμάτων της Ευρώπης —του ρασιοναλισμού, του λειτουργισμού και του πουρισμού— επιταχύνεται μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, όταν η ζοφερή πραγματικότητα των ομογενών προσφύγων επιβάλλει ορθολογιστικές και σύγχρονες λύσεις. Η ταχύτατη επικράτηση του μοντέρνου φορμαλισμού εκφράζει την αισιόδοξη και επιθετική νεωτερικότητα των ανερχόμενων μεσοαστών, η οποία ασκεί επίδραση και στα υπόλοιπα κοινωνικά στρώματα. Σε πόλεις χαμηλής εκβιομηχάνισης και αστικής οργάνωσης, όπως ήταν οι ελληνικές, τα νέα ρεύματα θα επηρεάσουν κυρίως τη μορφή των κτιρίων και τη λειτουργία τους. Η κατασκευή τους είναι πολύ συμβατικότερη απ’ ό,τι στις βιομηχανικά αναπτυγμένες χώρες της Ευρώπης όπου γεννήθηκε το μοντέρνο κίνημα.

Παρά τη γενικευμένη χρήση ενός νέου υλικού —του οπλισμένου σκυροδέματος—, οι ελληνικές οικοδομές δεν διαθέτουν την υψηλή τεχνολογία ούτε την αυστηρή τυποποίηση που χαρακτηρίζουν τις κατασκευές των κεντροευρωπαϊκών προτύπων τους. Ένα πάντως είναι βέβαιο. Oι συνθετικές αρχές και το λεξιλόγιο του μοντέρνου κινήματος βρίσκουν στη μεσοπολεμική Ελλάδα πρόσφορο έδαφος για εντατική εφαρμογή, καλύπτοντας τις ανάγκες ταχύρρυθμων κρατικών προγραμμάτων στέγασης, παιδείας, υγείας και πρόνοιας.

Τα Νέα Σχολικά Κτίρια δεν ήταν ο μόνος ούτε ο πρώτος άθλος του ελληνικού κράτους στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Είχε προηγηθεί η προσπάθεια αντιμετώπισης του πρωτεύοντος προβλήματος της στεγαστικής αποκατάστασης των αγροτών και αστών προσφύγων από προηγούμενες κυβερνήσεις σε συνέργεια με διεθνείς οργανισμούς. Ενδεικτικά αναφέρω ότι από το 1924 έως το 1930 η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων (ΕΑΠ) είχε ανεγείρει περισσότερες από 10.000 κατοικίες σύγχρονων προδιαγραφών στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας και 27.500 κατοικίες σε προσφυγικούς συνοικισμούς όλης της χώρας.

Επιπλέον, η μυθοποίηση «των Σχολείων Παπανδρέου» υποτίμησε τις οφειλές τους στις εκσυγχρονιστικές προσπάθειες των κυβερνήσεων του Χαρίλαου Τρικούπη και του Γεωργίου Θεοτόκη σε πολύ δυσμενέστερες συνθήκες. Οι σημαντικότερες από τις οφειλές αυτές τεκμηριώνονται στο βιβλίο της Ελένης Καλαφάτη Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, 1821-1929. Ως υπουργός Παιδείας (Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως) της κυβέρνησης του εκσυγχρονιστή Τρικούπη, ο Θεοτόκης ετοίμασε και κατέθεσε το 1889 στη Βουλή άρτια και προοδευτικά για την εποχή τους νομοσχέδια για την αναβάθμιση της παιδείας. Τα νομοσχέδια αυτά, τα οποία εμπόδισε να ψηφισθούν η αντιπολίτευση Δηλιγιάννη, αποσκοπούσαν μεταξύ άλλων στη δημιουργία ενός ορθολογικού και οµοιογενούς χάρτη σχολικών κτιρίων. Το 1895, επί πρωθυπουργίας Θεοτόκη, ξεκινά η προσπάθεια συγκρότησης κρατικού προγράµµατος κατασκευής τυποποιημένων σχολικών κτιρίων ως βασικού μέσου ενοποίησης του εθνικού χώρου και ομοιογενούς διαπαιδαγώγησης του πληθυσμού. Καρπός αυτής της προσπάθειας ήταν τα 407, νεοκλασικής μορφολογίας, δημοτικά σχολεία της περιόδου 1895-1911 — μονοτάξια, διτάξια, τετρατάξια και εξατάξια. Ανεγέρθηκαν βάσει σχεδίων του νομομηχανικού Δημητρίου Καλλία και είναι γνωστά ως «Σχολεία Συγγρού». Το Αρχιτεκτονικό Γραφείο του Υπουργείου Παιδείας ιδρύθηκε το 1910. Στο βιβλίο της Καλαφάτη τεκμηριώνεται η σημασία της επόμενης περιόδου 1911-1928 και ο κτιριολογικός εκσυγχρονισμός της σχολικής αρχιτεκτονικής κατά την οκταετία αυτή, στη διάρκεια της οποίας ανεγέρθηκαν 1000 περίπου κοινοτικά διδακτήρια, διαμορφωμένα στο πνεύμα ενός ήπιου τοπικισμού. Αναφέρει επίσης ότι το 1928 η σύγχρονη αντίληψη του σχολικού κτιρίου είχε συγκροτηθεί στα βασικά της στοιχεία.

Η επανέκδοση του βιβλίου Τα Νέα Σχολικά Κτίρια το 2019 (επιμέλεια Ανδρέα Γιακουμακάτου, εκδόσεις Καπόν), η οποία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του διεθνούς εορτασμού για τα 100 χρόνια από την ίδρυση της Σχολής του Μπάουχαους και του διεθνούς συνεδρίου «Το Μπάουχαους και η Ελλάδα», επανέφερε τον αρχιτεκτονικό αυτό θρύλο στο προσκήνιο. Η δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση απαρτίζεται από τρία μέρη, δύο εισαγωγικά και την ακριβή ανατύπωση του τόμου του 1938. Το πρώτο είναι το άρθρο του Ανδρέα Γιακουμακάτου, καθηγητή ιστορίας, κριτικής ανάλυσης και θεωρίας της αρχιτεκτονικής, με τίτλο «Τα Νέα Σχολικά Κτίρια. Ιστορία ενός Μύθου». Πρόκειται για ιστορικοκριτική προσέγγιση του θέματος που φωτίζει σημαντικές πτυχές του: την ιδεολογική, την κοινωνική και την αρχιτεκτονική. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη διεθνή αναγνώριση των μοντέρνων σχολείων μας του ’30. Επισημαίνεται τέλος η σχέση της λειτουργικής (φονξιοναλιστικής) αρχιτεκτονικής με μια σύγχρονη ερμηνεία της ελληνολατινικής κληρονομιάς της Μεσογείου, έντεχνης και λαϊκής, απαλλαγμένης από τον ακαδημαϊκό κλασικισμό. Θυμίζω ότι τη σχέση αυτή επικαλέστηκε ο Le Corbusier για τη «νομιμοποίηση» του μοντερνισμού στο ΙV Διεθνές Συνέδριο Αρχιτεκτονικής του 1933, το οποίο ολοκληρώθηκε πανηγυρικά στην Αθήνα. Το σχετικό άρθρο του επικοινωνιακού αστέρα του Συνεδρίου είχε τίτλο «Ésprit Grec – Ésprit Latin – Ésprit Greco-Latin» (Ελληνικό πνεύμα – Λατινικό Πνεύμα – Ελληνο-λατινικό πνεύμα). Δημοσιεύτηκε στα γαλλικά στο βαχύβιο περιοδικό της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας 20ός Αιώνας που εξέδιδε ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος (τχ. 1, Ιούλιος 1933, σ. 6-8). Το αφήγημα του Le Corbusier υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από τους ‘Ελληνες, Ιταλούς, Ισπανούς και Γάλλους μοντερνιστές, διευκολύνοντας τη δημιουργία έργων με ιδιαίτερο μορφοπλαστικό ενδιαφέρον και αναφορές στη μεσογειακή παράδοσή τους.

Στο δεύτερο μέρος περιλαμβάνονται δύο ανέκδοτα κείμενα, γραμμένα από τον επικοινωνιακό αστέρα του διδακτηριακού αυτού προγράμματος Πάτροκλο Καραντινό: ένας Πρόλογος – μανιφέστο του μαχόμενου ελληνικού μοντερνισμού και μια γενική παρουσίαση των «Νέων Σχολικών Κτιρίων της Ελλάδας». Η ανατύπωση του βιβλίου του 1938 που επιμελήθηκε ο Καραντινός γίνεται στο τρίτο μέρος.

Θα πρέπει επίσης να τονιστεί ότι η πλειοψηφία των 4000 περίπου νέων σχολείων της δεύτερης κυβέρνησης Βενιζέλου και των επόμενων ήταν κοινοτικά. Στον σχεδιασμό τους χρησιμοποιήθηκαν οι αναθεωρημένοι τύποι της περιόδου 1920-1928, κυρίως σε ό,τι αφορά την κατασκευή, με τη γενίκευση της χρήσης του οπλισμένου σκυροδέματος, την υγιεινή και ώς ένα βαθμό τη μορφή τους.

Από μορφολογική άποψη η σχολική αρχιτεκτονική της δεκαετίας του ’30 είναι πολυφωνική. Τα κτίριά της δεν ανήκουν μόνο στα ριζοσπαστικά ρεύματα του ορθολογισμού (ρασιοναλισμού) και λειτουργισμού (φονξιοναλισμού), αλλά και σε άλλες μεσοπολεμικές τάσεις, όπως είναι ο ήπιος τοπικισμός, ο νέο-βυζαντινισμός και η μεσογειακή νεωτερικότητα. Ενδεικτικά αναφέρονται δύο εμβληματικά διδακτήρια της Θεσσαλονίκης: το σχολικό συγκρότημα «Αγίας Σοφίας», έργο του μοντερνιστή αρχιτέκτονα Νίκου Μητσάκη με αναφορές στο βυζαντινό παρελθόν της πόλης, και το Πειραματικό Σχoλείο του Δημήτρη Πικιώνη, εμπνευσμένο από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας.

Συμπερασματικά, τα διδακτήρια του Μεσοπολέμου εκτός από την ιστορική, κοινωνική και αρχιτεκτονική δικαίωσή τoυς έχουν και διδακτική αξία. Αποτελούν τεκμήρια αποτελεσματικότητας και δημιουργίας του ελληνικού δημοσίου, απολύτως συγκρίσιμα με άλλων πιο αναπτυγμένων χωρών. Διδακτική αξία ως παραδείγματα έχουν και οι αρχιτέκτονες αυτών των έργων. Απελευθερωμένοι από τη vooτρoπία τoυ κληρovόμoυ και οραματιζόμενοι ένα καλύτερο μέλλον, δημιούργησαν καλύπτοντας τις ανάγκες ταχύρρυθμων κρατικών προγραμμάτων σχολικής στέγης.

Θα κλείσω με κάποιες σκέψεις για την πολυφωνική αυτή αρχιτεκτονική κληρονομιά, προτάσσοντας δύο ερωτήματα:

• Τι αξίζει ή μπορεί vα κρατηθεί από τη σχολική αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου και τι πρέπει vα παραχωρήσει τη θέση τoυ σε vέες oικoδoμές ή διαμoρφώσεις;
• Πως θα συvτηρηθoύv τα διατηρητέα κτίριά της και τι χρήσεις θα τoυς δώσoυμε;

Βασικό κριτήριο σε όλες τις περιπτώσεις είναι η αξία ―ιστορική, συμβολική, κοινωνική, αισθητική― των μεσοπολεμικών διδακτηρίων που πρέπει να προστατευθούν. Και αυτό φυσικά προϋποθέτει την αξιολόγησή τους, κάτι που και δύσκολο είναι, επειδή απαιτεί γνώση και τόλμη, αλλά και έξω από το βιαστικό – ισοπεδωτικό ή μυθοποιητικό πνεύμα των καιρών μας. Μια δίκαιη αξιολόγηση δεν θα ήταν σκόπιμο να βασιστεί μόνο σε δημοσιεύσεις σχολείων στον περιοδικό Τύπο και στη βιβλιογραφία. Αναφέρθηκα ήδη στην επιλογή των 134 σχολικών κτιρίων του ’30. Επιπλέον, μετά το IV Συνέδριο της Διεθνούς Αρχιτεκτονικής του 1933, στον ευρωπαϊκό Τύπο και στο μεγάλης επιρροής βιβλίο του Alberto Sartotis Gli elementi dell’architettura funzionale : sintesi panoramica dell’architettura moderna δημοσιεύονται κυρίως έργα των μελών της ελληνικής ομάδας του Συνεδρίου, δηλαδή του Στάμου Παπαδάκη, του Πάτροκλου Καραντινού και του Ιωάννη Δεσποτόπουλου (βλ. πίνακα ΙΙ). Οι δημοσιεύσεις ελληνικών μοντέρνων κτιρίων στον γερμανικό και γαλλικό περιοδικό Τύπο της εποχής επηρεάστηκαν και από τις σπουδές ή τη μετεκπαίδευση των αρχιτεκτόνων τους σε αυτές τις χώρες (βλ. πίνακες Ι και ΙΙΙ).

Ένα άλλο βασικό κριτήριο είναι το κόστος της συντήρησης και ανάπλασης των διδακτηρίων του Μεσοπολέμου. Η απάντηση επομένως στο ερώτημα «Τι αξίζει ή τι μπορεί vα κρατηθεί από τη σχολική αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου» προϋποθέτει την καταγραφή της σημερινής κατάστασης του κτιριακού της αποθέματος.

Κρίσιμο είναι και το ερώτημα: «Πώς θα μπορέσουν να εκσυγχρονιστούν λειτουργικά και τεχνολογικά τα διατηρητέα σχολικά κτίρια χωρίς να χάσουν την αρχιτεκτονική αξία τους — συμβολική και αισθητική;» Γιατί αν αυτή η αξία χαθεί, τότε ποιός ο λόγος να κρατήσουμε ένα ευτελισμένο κτίριο του παρελθόντος αντί να το αντικαταστήσουμε με ένα νέο, το οποίο και τις ανάγκες της εποχής του καλύπτει καλύτερα και λιγότερο κοστίζει; Αυτό πιστεύω θα έκαμαν αν ήταν σήμερα στη θέση μας εκείνοι που τα δημιούργησαν.

ΠΙΝΑΚΑΣ Ι

Heinrich Lauterbach, “Notizen von einer Reise in Griechenland”, Die Form, 11/ 15.11.1932, σσ. 336- 346

ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΙ

Sartoris, Alberto, Gli elementi dell’architettura funzionale : sintesi panoramica dell’architettura moderna, Milano : Hoepli, ²1935, σ. 289-299

Πρόλογος Le Corbusier και Εισαγωγή P.M. Bardi

ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΙΙ
L’Architecture d’aujourd’hui, 10/1938, σ. Χ59-Χ65 (φωτογραφίες και κατόψεις)

Eπιλογή βιβλιογραφίας

Αθανασιου, Αιμ. «Μηχανες Υγειας-Μηχανες Ζωης, Τα “Μοντερνα» Νοσοκομεια στην Αθηνα του Μεσοπολεμου» σε Τουρνικιώτης, Π. (επιμ.), Ελληνική Μοντερνα Αρχιτεκτονική. Θεματικες τομες και τεκμηριωση μιας δημιουργικής εποχής. Η δεκαετια του 1930, Ε.Μ.Π, Αθήνα 2009, σσ. 207-339.

Αντωνίου, Α.Β., Ο αρχιτέκτων Νικόλαος Μ. Μητσάκης (1899-1941), διδακτορική διατριβή, Α.Π.Θ.– Πολυτεχνική Σχολή – Τμήμα Αρχιτεκτόνων – Τομέας Ιστορίας Αρχιτεκτονικής, Ιστορίας Τέχνης, Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Αναστήλωσης, Θεσσαλονίκη 2012 (πολυγραφημένο)

Bardi, Π. Μ., Ταξίδι στην Ελλάδα. Αρχιτεκτονική και πολιτική  στη  Μεσόγειο  του Μεσοπολέμου,  μετάφραση-επιμέλεια  Α.  Γιακουμακάτος,  Μορφωτικό  Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2016.

Βασιλείου Ι., Η λαϊκή κατοικία, Αθήνα 1944, σσ. 68-91 (σ. 74, Αστικοί συνοικισμοί της Ε.Α.Π. 1924-1930).

Βλάμος, Γ., Η υγιεινή του σχολείου, Αθήνα 1904.

Βλάσης, Α., Σκέψεις περί βελτιώσεως της εν Ελλάδι δημοτικής εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1880.

Γιακουμακάτος, Α., Στοιχεία για τη νεότερη ελληνική   αρχιτεκτονική. Πάτροκλος Καραντινός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2004.

Γιακουμακάτος, Α. (επιμ.), Τα Νέα Σχολικά Κτίρια, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2019.

Γιακουμακάτος, Α. (επιμ.), Το Μπάουχαους και η Ελλάδα: Η νέα ιδέα της σύνθεσης στις τέχνες και την αρχιτεκτονική / Bauhaus and Greece, Εκδόσεις Καπόν, Αθήνα 2019.

Giacumacatos, Α. και  Godoli, Ε., L’architettura delle scuole  e il razionalismo in Grecia, Modulo, Φλωρεντία 1985.

Giacumacatos,  Α.,  «Le  renouνellement  de  l’architecture   scolaire   grecque   dans   les années 1930», στο Α. Μ. Chatelet & Μ. Le Creur  (επιμ.) , L‘architecture  scolaire. Essai  d‘historiograρhie  internationale,  ειδική   έκδοση  του  περιοδικού  Histoire    de l ‘éducation, τχ. 102, lnstitut national de recherché ρedagogique, Παρίσι 2004, σσ. 181-199.

Εκδοχές του μοντέρνου στην Αθήνα του μεσοπολέμου, do.co.mo.mo – Τα Τετράδια του μοντέρνου, 04, Futura, Αθήνα 2010.

Ζήβας. Δ. – Καρδαμίτση-Αδάμη, Μ., «Σύντομο ιστορικό των σχολικών κτιρίων στην Ελλάδα», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 13/1979.

Fessas-Emmanouil, H., “Greece: The History behind the Myth”, στο Harbusch G., Somer K., Weiss D., van Es E., Pérez M. (επιμ.), Atlas of the Functional City CIAM IV and Compαrative Urban Analysis, Thoth-Publishers – gta Verlag, Busum, Holland 2014, σσ. 208-221.

Fessas-Emmanouil, H., Preservation and the fashion for mistreating modern heritage buildings https://www.academia.edu/37092514/Preservation_and_the_fashion_for_mistrea ting_modern_heritage_buildings

Καζάζης, Ν., Δημοτική εκπαίδευσις και καθολική ψηφοφορία, Αθήνα 1879.

Καλαφάτη, Ε., Τα Σχολικά Κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, 1821-1929, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας / Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς 1985.

Καλλίας Δ.Κ., «Το Μαράσλειον Διδασκαλείον», Αρχιμήδης, 11/1906, σσ. 103-107. Καραντινός Π. (εκδ.), Τα νέα σχολικά κτήρια, Τ.Ε.Ε., Αθήνα 1938.

Λάββας, Γ.Π., Επίτομη Ιστορία Αρχιτεκτονικής με έμφαση στον 19ο και 20ό αιώνα, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002, σσ. 303-306.

Λαμπαδάριος, Εμμ., Σχολική Υγιεινή, Αθήνα 1928.

L’Architecture d’aujourd’hui, 10/1938, σσ. Χ59-Χ65.

Le Corbusier, «Ésprit Grec – Ésprit Latin – Ésprit Greco-Latin», στο 20^ème Siècle, 1/Juillet 1933, σσ. 6-8.

Lauterbach, Η., “Notizen von einer Reise in Griechenland”, Die Form, 11/ 15.11.1932, σσ. 336- 346.

Mantoudis, M., «Les bâtiments scolaires en Grèce», L’Hellénisme contemporain, 5/1936, σ. 450-456, 7/1936, σσ. 629-635.

Μαρμαράς, Εμ., Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας. Η αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους, ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα, Αθήνα 1991.

Μαρτίνος, Σταύρος, «Ο ρόλος του Στάμου Παπαδάκη στη διοργάνωση του IV CIAM», Εκδοχές του            μοντέρνου στην Αθήνα του μεσοπολέμου, ό.π., σσ. 99-108.

Οικονόμου, Χ. Π., «Η στοιχειώδης εκπαίδευσις κατά την τελευταίαν εκατονταετίαν εν Ελλάδι (1830- 1930)», στο Επετηρίς της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως, Αθήνα 1932, σσ. 88-125.

Πανουσάκης, Χ. (επιμ . ), Νικόλαος Μητσάκης, 1899-1941, κατάλογος της έκθεσης, Αθήνα 1999.

Ρούσση, Β. (επιμ.), Η προστασία των κτηρίων του προπολεμικού μοντερνισμού στην Αθήνα, Πρακτικά Ημερίδας, ΥΠΠΟ – 1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, Αθήνα 2000.Σαράτσης, Δ.Ι., Περί υπαιθρίων σχολείων και υπαιθρίου διδασκαλίας, ανάτυπο από τα Πρακτικά του Β’ ελληνικού συνεδρίου κατά της φυματιώσεως, Βόλος 1913.

Sartotis, Α., Gli elementi dell’architettura funzionale : sintesi panoramica dell’architettura moderna, Hoepli, Μιλάνο ²1935, σσ. 289-299.

Τουρνικιώτης, Π. (επιμ.), Ελληνική Μοντερνα Αρχιτεκτονική. Θεματικες τομες και τεκμηριωση μιας δημιουργικής εποχής. Η δεκαετια του 1930, Ε.Μ.Π., Αθήνα 2009.

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ε., «Η διατήρηση και η μόδα της κακοποίησης μοντέρνων κτηρίων», στο Η προστασία των κτηρίων του προπολεμικού μοντερνισμού στην Αθήνα, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας 16.10.1998, ΥΠ.ΠΟ.- Α’ Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων, Αθήνα 2000, σσ. 71-78.

Φεσσά-Εμμανουήλ Ε. & Μαρμαράς Εμμ. Β., Δώδεκα Έλληνες Αρχιτέκτονες του μεσοπολέμου, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2005.

Φεσσά-Εμμανουήλ, Ε. (επιμ.), Ελληνική Αρχιτεκτονική Εταιρεία, Αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα,. Ποταμός, Αθήνα 2009, σσ. ΧΧ-ΧΧΙ.

Φιλιππίδης, Δ., Νεοελληνική Αρχιτεκτονική. Αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη (1830-1980) σαν αντανάκλαση των ιδεολογικών επιλογών της νεοελληνικής κουλτούρας, Αθήνα: Μέλισσα, 1984.

Χολέβας, Ν.Θ., Ο αρχιτέκτων Πάνος Ν. Τζελέπης (1894-1976). Μια συμβολή στη Νεοελληνική Αρχιτεκτονκή   και    στο    πρωτοποριακό   της   κίνημα,    διδακτορική    διατριβή Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 1983.

Χολέβας, Ν.Θ., Ο αρχιτέκτων Άγγελος Σιάγας (1899-1987), Παπασωτηρίου, Αθήνα 1992. Χολέβας, Ν.Θ., Αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου στα Βαλκάνια, Φιλιππότης, Αθήνα 1994.