του Χρίστου Δαγρέ,
Το Ποιμανηνό (θεωρείται ότι ταυτίζεται με το σημερινό Eski Manyas στην Τουρκία) ήταν μία μικρή πόλη νοτίως της θάλασσας του Μαρμαρά, η οποία βρίσκονταν κοντά στα σύνορα μεταξύ της Λατινοκρατούμενης Κωνσταντινούπολης και της Αυτοκρατορίας της Νικαίας, όπως αυτά είχαν καθοριστεί το 1208 με τη συνθήκη του Νυμφαίου της Ιωνίας στη βορειοδυτική γωνιά της Μικράς Ασίας, και κατέληγαν στο Αδραμύττιο (τουρκιστί, Edremit) στα παράλια του Αιγαίου απέναντι από τη Λέσβο. Το 1224 μ.Χ. στο Ποιμανηνό έλαβε χώρα μια σημαντική μάχη, καθοριστική για τις τύχες της Αυτοκρατορίας καθώς αυτή έθεσε τις βάσεις για τη μελλοντική απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης.
Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας ήταν ένα από τα ελληνικά κρατίδια που δημιουργήθηκαν μετά το 1204 μ.Χ. και τη φρικιαστική όσο και εξευτελιστική κατάληψη και πλιατσικολόγηση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους της Δ’ Σταυροφορίας (η οποία ποτέ δεν έφτασε στους Αγίους Τόπους). Λίγο πριν την κατάληψη της ο τελευταίος αυτοκράτορας Αλέξιος Ε’ (Δούκας) Μούρτζουφλος εγκατέλειψε το θρόνο και την Πόλη. Ο λαός και ο στρατός, την ύστατη στιγμή εξέλεξαν νέον Αυτοκράτορα τον Κωνσταντίνο Λάσκαρη αλλά ο ίδιος φέρεται ότι αρνήθηκε το στέμμα (γι’ αυτό και πολλοί δεν τον συμπεριλαμβάνουν στη λίστα των αυτοκρατόρων, ενώ άλλοι τον αριθμούν ως Κωνσταντίνο ΙΑ’). Η προσπάθεια του να κινητοποιήσει τη φρουρά των Βαράγγων και το λαό για μαζική άμυνα απέτυχε, ωστόσο ο ίδιος ηγήθηκε της τελευταίας (αποτυχημένης) εφόδου εναντίον των Σταυροφόρων. Τελικά, μετά την κατάληψη πέρασε στην ασιατική ακτή και κατέφυγε στη Νίκαια όπου ήδη ο αδερφός του Θεόδωρος Α’ Λάσκαρης οργάνωνε την αντίσταση εναντίον των Φράγκων. Για τον Κωνσταντίνο Λάσκαρη δεν έχουμε άλλες πληροφορίες μετά την τελευταία μάχη στην οποία συμμετείχε το 1205 μ.Χ. στο Αδραμύττιο εναντίον του Λατίνου ψευδοαυτοκράτορα Ερρίκου της Φλάνδρας. Στη μάχη οι Βυζαντινοί ηττήθηκαν και ο Κωνσταντίνος πιθανότατα ή σκοτώθηκε ή αιχμαλωτίστηκε.
Ο αδερφός του Θεόδωρος Α’ Λάσκαρης ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας με έδρα τη Νίκαια της Βιθυνίας. Η πόλη σύντομα έγινε έδρα και του διωχθέντα από τους Φράγκους πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, ο οποίος το 1208 έστεψε επισήμως τον Θεόδωρο ως αυτοκράτορα της Ανατ. Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, νομιμοποιώντας έτσι τη διεκδίκηση απελευθέρωσης της Πόλης από τους Λασκαρίδες και την επίσημη αποκατάσταση της αυτοκρατορίας στην έδρα της. Ο ξαφνικός θάνατος του το 1222 μ.Χ. τον βρήκε χωρίς άρρενα απόγονο. Άφησε ως διάδοχο το γαμπρό του, σύζυγο της κόρης του Ειρήνης Λασκαρίνας, Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη. Ο Ιωάννης Βατάτζης, μία θρυλική μορφή του ύστερου Βυζαντίου, έμεινε στην Ιστορία ως ικανότατος στρατιωτικός, συνετός κυβερνήτης, ελεήμονας, φιλάνθρωπος και ευσεβής γι’ αυτό και ανακηρύχθηκε Άγιος της Ορθόδοξης εκκλησίας. Η βασιλεία του χαρακτηρίστηκε από οικονομική και κοινωνική σταθερότητα, πνευματική και εκπαιδευτική πρόοδο, άριστη χρήση των διπλωματικών μέσων για τη διαχείριση των πολυάριθμων απειλών και καλά οργανωμένη προετοιμασία για την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης.
Η μάχη του Ποιμανηνού προέκυψε ως αποτέλεσμα ενδοβυζαντινής έριδας καθώς τα αδέρφια του Θεόδωρου Α’, Αλέξιος και Ισαάκιος Λάσκαρης αρνήθηκαν να δεχτούν το γαμπρό του ως νέο αυτοκράτορα και προσέφυγαν στους Λατίνους για βοήθεια. Οι Λατίνοι όντως τους προσέφεραν μία ικανή στρατιωτική δύναμη, θεωρώντας το, προφανώς, ευκαιρία να εξασθενίσουν τον κυριότερο αντίπαλο τους στη Μ. Ασία. Οι πληροφορίες για τη μάχη είναι λίγες και προέρχονται από δύο ιστορικούς: τον Γεώργιο Ακροπολίτη και τον Νικηφόρο Γρηγορά. Δεν γνωρίζουμε ποιός ήταν επικεφαλής των Φράγκων ενώ του στρατού της Νικαίας ηγείτο ο ίδιος ο Ιωάννης. Όπως μας παραδίδει ο Γ. Ακροπολίτης, η μάχη ήταν σκληρή και αρχικά φαινόταν να γέρνει εις βάρος των Βυζαντινών, εξέλιξη που ανέτρεψε ο ίδιος ο Ιωάννης καθώς ρίχτηκε στη μάχη με το δόρυ του, αλλάζοντας τη ροή της χάρη στην ανδρεία του που οδήγησε στην τελική νίκη. Ο Αλέξιος και ο Ισαάκιος αιχμαλωτίστηκαν, τυφλώθηκαν και φυλακίστηκαν, τελειώνοντας οριστικά την όποια αμφισβήτηση της διαδοχής στο θρόνο.
Ωστόσο, τα οφέλη ήταν πολύ ευρύτερα από τον τερματισμό της εμφύλιας έριδας. Οι Φράγκοι δέχτηκαν τεράστιο στρατιωτικό πλήγμα, ο Ιωάννης συνέχισε τη νικηφόρα πορεία του στη Μ. Ασία απελευθερώνοντας διαδοχικά διάφορα στρατηγικής σημασίας οχυρά σημεία (π.χ. τα Λεντιανά, τη Χαρίορο και το Βαρβενίακο) και συνέχισε επιτιθέμενος και σε ευρωπαϊκά εδάφη, περνώντας τον Ελλήσποντο, ενώ εδαφικά κέρδη από την αποδυνάμωση των Φράγκων είχε παράλληλα και το Δεσποτάτο της Ηπείρου (απελευθέρωση Θεσσαλονίκης το 1224).
Ο “Μαρμαρωμένος Βασιλιάς”
Ο Ιωάννης Γ’ Βατάτζης ήταν μία αξιοσημείωτη προσωπικότητα της εποχής εκείνης, μιας δύσκολης εποχής όπου η Κων/πολη τελούσε υπό κατοχή και η αυτοκρατορία ήταν διηρημένη. Οι αναμφισβήτητες στρατιωτικές και διοικητικές του ικανότητες, σε συνδυασμό με τη φιλολαϊκή και ελεήμονα πολιτική του τον είχαν ανεβάσει στο ύψος του θρύλου ήδη από τότε, όπως και γενικότερα όλη την, τραγική, δυναστεία των Λασκαρίδων που τερματίστηκε άδοξα με την τύφλωση του εγγονού του Ιωάννη Δ’ από το σφετεριστή επίτροπο του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο.
Τη δεκαετία του 1950 ωστόσο φαίνεται ότι ξεκινά μια αναβίωση του θρύλου του “Μαρμαρωμένου Βασιλιά” στο πρόσωπο του Ιωάννη Βατάτζη, σύμφωνα με τον οποίο το άφθαρτο λείψανο του βρίσκεται σε υπόγεια, μυστική τοποθεσία της Κωνσταντινούπολης (σπήλαιο ή κατακόμβη) την οποία φυλάγουν Τούρκοι κρυπτοχριστιανοί. Ένας από τους πρώτους ανανεωτές του θρύλου φέρεται να είναι ο γέροντας Εφραίμ της Αριζόνα, ενώ σε πρόσφατο κείμενο (4 Νοε 2023) στην ιστοσελίδα Katanixi.gr με τον τίτλο “Άφθαρτος ο μαρμαρωμένος βασιλιάς, Ιωάννης Βατάτζης, στον τάφο του στη Μικρασία!” υπάρχει συρραφή παραπλήσιων θρύλων και ανώνυμων “μαρτυριών” για το Βατάτζη ως τον μαρμαρωμένο βασιλιά (1) .
Ασφαλώς, η απουσία συγκεκριμένων, επώνυμων μαρτυριών και άλλων τεκμηρίων αδυνατίζει την όποια αντικειμενική εξέταση των θρύλων αυτών. Ούτως ή άλλως όμως, η δύναμη των θρύλων βρίσκεται στο συμβολισμό. Η ύπαρξη τους είναι ενδεικτική της συμβολικής παρουσίας του Ιωάννη Βατάτζη ακόμη και σήμερα και της γοητείας που ασκούσε και εξακολουθεί να ασκεί σε κάποιο βαθμό, η επιτυχημένη βασιλεία του στη Νίκαια και του θεμελιώδους ρόλου της στην κατοπινή επανάκτηση της Πόλης. Δεν είναι περίεργο λοιπόν γιατί ο σύγχρονος θρύλος απελευθέρωσης της Πόλης επιστρέφει σε κάποια ιστορική προσωπικότητα που έπαιξε αυτό το ρόλο με ιδιαίτερη επιτυχία πριν από 8 αιώνες. Μπορεί αυτό να ξενίζει όσους περιχαρακώνονται σε κοντόθωρες και υλιστικές, ατομοκεντρικές ερμηνείες της πραγματικότητας, όμως η συλλογική αυτοσυνειδησία και νοηματοδότηση στηριζόταν, στηρίζεται και θα στηρίζεται πάντοτε σε γοητευτικούς θρύλους και σύμβολα. Ας μην ξεχνάμε τέλος ότι η Ιστορία – ειδικά σε περιοχές με μεγάλο ιστορικό βάθος – κινείται σε ρυθμούς άλλους από αυτούς της νεωτερικότητας.
(1) Επίσης παρόμοιες αναφορές υπάρχουν στο βιβλίο του Κ. Γ. Παναγόπουλου “Βατάτζης ο πατέρας των Ελλήνων” των εκδόσεων “Άθως” (2022).
