Όλοι γνωρίζουμε τη Σπάρτη ως πρότυπο στρατιωτικής πειθαρχίας και κοινωνικής αυστηρότητας. Πόσοι όμως έχουν αναρωτηθεί γιατί η πόλη αυτή δεν έκοψε δικό της χρυσό ή αργυρό νόμισμα παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις και καθυστερημένα, ενώ η υπόλοιπη Ελλάδα βίωνε ήδη την εποχή του εμπορίου και των νομισμάτων;
1. Ιδεολογία ή ανάγκη;
Η κυρίαρχη άποψη των αρχαίων πηγών (π.χ. Ξενοφών, Πλούταρχος) αποδίδει την αποστροφή της Σπάρτης προς το νόμισμα στην ιδεολογική και ηθική διδασκαλία του Λυκούργου. Το νόμισμα θεωρούνταν φορέας πλεονεξίας, πολυτελούς ζωής, διαφθοράς. Οι σιδερένιοι οβολοί (ραβδία) –χωρίς ενδογενή ή χρηστική αξία και δυσκίνητοι– είχαν στόχο την αποθάρρυνση της συσσώρευσης πλούτου και της ιδιωτικής οικονομίας.
Όμως πίσω από τη ρητορική της “λιτότητας” υπήρχαν και πραγματιστικοί λόγοι:
-Η Λακωνία δεν διέθετε μεταλλευτικά κοιτάσματα αργύρου ή χρυσού, σε αντίθεση με άλλες περιοχές όπως το Λαύριο στην Αττική ή τα ορυχεία της Θράκης και της Μακεδονίας. Έτσι, η μαζική κοπή νομισμάτων ήταν τεχνικά δυσχερής και πολιτικά επικίνδυνη. Η Σπάρτη θα εξαρτιόταν από εισαγωγές πολύτιμου μετάλλου από άλλες περιοχές, πράγμα που θα οδηγούσε σε οικονομική και κατ’ επέκταση πολιτική της εξάρτηση από ξένες δυνάμεις.
-Οι σιδηρές ράβδοι μπορεί να μην είχαν ενδογενή αξία, είχαν όμως πιθανότατα συμβολική που βασιζόταν στο βάρος τους. Στην αρχαϊκή Ελλάδα, πριν την καθιέρωση των νομισμάτων από πολύτιμα μέταλλα, οι μονάδες αξίας -όπως ο οβολός, η μνα ή το τάλαντο- ήταν πρωτίστως μονάδες βάρους, με τις οποίες μετρούνταν πολύτιμα μέταλλα ή ανταλλάξιμα αγαθά όπως λάδι και σιτηρά. Αν και πρακτικά άχρηστες στο διεθνές εμπόριο λόγω όγκου και χαμηλής αποδοχής εκτός Λακωνίας, μπορούσαν ωστόσο να λειτουργήσουν ως μέσο συναλλαγών εντός της σπαρτιατικής αγοράς, ακολουθώντας τις αρχαϊκές πρακτικές της προνομισματικής οικονομίας.
-Η σπαρτιατική οικονομία βασιζόταν στην αγροτική αυτάρκεια και στην εργασία των ειλώτων, οι οποίοι καλλιεργούσαν τους κρατικά κατανεμημένους κλήρους γης προς όφελος των Ομοίων. Η ενασχόληση με το εμπόριο θεωρείτο ανάρμοστη για έναν Σπαρτιάτη -κατά το αρχαϊκό πρότυπο του πολίτη- ενώ η απουσία ισχυρής τάξης εμπόρων ενίσχυε το πρότυπο οικονομικής κλειστότητας.
-Η διακίνηση νομίσματος προϋπέθετε εμπορικά λιμάνια, οργανωμένη αγορά, ισχυρή εμπορική τάξη και φορολογία, δηλαδή δομές που αντιστρατεύονταν το αγροτοστρατιωτικό ιδεώδες της Σπάρτης και που η ελίτ της απέρριπτε τόσο ιδεολογικά όσο και πολιτικά, καθώς απειλούσε την παραδοσιακή πολιτική και κοινωνική ιεραρχία.
2. Πολιτική εξουσία και κοινωνική στασιμότητα
Η νομισματική απομόνωση της Σπάρτης εξυπηρετούσε θεμελιωδώς την διατήρηση του πολιτικού μονοπωλίου της γαιοκτητικής στρατιωτικής τάξης των Ομοίων. Ο αποκλεισμός του νομίσματος, η απουσία εμπορικής δραστηριότητας και η ηθελημένη στασιμότητα της αγοράς μείωναν τις ευκαιρίες συσσώρευσης πλούτου από μη γαιοκτήμονες, και εμπόδιζαν την ανάδυση μιας τάξης εμπόρων ή τεχνιτών που θα διεκδικούσε πολιτική εκπροσώπηση. Έτσι, διατηρείτο ένα κλειστό πολιτικό σύστημα βασισμένο στην κατοχή γης και στη στρατιωτική αριστεία.
Η πολιτική αυτή είχε έντονο ταξικό χαρακτήρα: η έλλειψη νομίσματος δυσχέραινε τις χρηματοοικονομικές συναλλαγές και άφηνε το πλεονέκτημα της επιρροής αποκλειστικά σε όσους είχαν πρόσβαση σε γη και δημόσια αξιώματα. Η άνοδος των υπομειόνων (Σπαρτιατών που είχαν χάσει τα πολιτικά τους δικαιώματα), των πλουσίων περιοίκων και των πολιτών που είχαν κερδίσει φήμη και πλούτο σε εκστρατείες, παρεμποδιζόταν μέσω του οικονομικού αποκλεισμού. Παρόλα αυτά, η κυκλοφορία ξένων νομισμάτων από ευγενή μέταλλα και η παραοικονομία υφίσταντο στο περιθώριο. Η διαφθορά των πολιτών έφτασε μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε στις αρχές του 4ου αιώνα απαγορεύτηκε ρητά η κυκλοφορία αργυρού και χρυσού νομίσματος με νόμους που επιβεβαιώνονται και επιγραφικά (IG V 1. 957, SEG 11:619).
Ωστόσο, κατά την ύστερη κλασική περίοδο, αυτή η πολιτική επιδείνωσε τις κοινωνικές αντιθέσεις. Η ραγδαία μείωση του αριθμού των πλήρων πολιτών (Ομοίων), η συγκέντρωση της γης σε λίγες οικογένειες και ο αποκλεισμός πλουσίων αλλά μη ευγενών Σπαρτιατών από τα Κοινά, οδήγησαν σε επαναλαμβανόμενες κρίσεις. Χαρακτηριστικότερη ήταν η στάση του Κλεομένη Γ΄ (περ. 227–222 π.Χ.), ο οποίος διέγραψε χρέη, αναδιένειμε γαίες και πολιτογράφησε υπομείονες και περιοίκους, επιχειρώντας να θεραπεύσει τη βαθιά κοινωνική ανισότητα. Παρόμοια απόπειρα ανατροπής του στάτους κβο είχε γίνει και από τον βασιλιά Αγησίλαο Δ΄, που συγκρούστηκε ανεπιτυχώς με τη Γερουσία και τους Εφόρους. Οι εξεγέρσεις, οι μεταρρυθμιστικές κινήσεις και η σταδιακή διάβρωση της αμιγούς τάξης των Ομοίων υποδεικνύουν ότι το παραδοσιακό μοντέλο, το οποίο εξυπηρετούσε η “αντινομισματική” πολιτική, είχε περιέλθει σε δομικό αδιέξοδο, και η Σπάρτη αδυνατούσε πλέον να συγκρατήσει την κοινωνική πίεση.
3. Σπάρτη και νομισματική απομόνωση: μια συγκριτική αποτίμηση ηγεμονικού χαρακτήρα.
Η σπαρτιατική επιμονή σε ένα μη νομισματικό ανταλλακτικό μοντέλο αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον αν συγκριθεί με τις πολιτικοκοινωνικές στρατηγικές άλλων πόλεων-κρατών και ηγεμονιών της αρχαιότητας. Η Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. χρησιμοποίησε το περίφημο αργυρό της τετράδραχμο ως εργαλείο εμπορικής κυριαρχίας και πολιτικής επιρροής, εδραιώνοντας την αθηναϊκή Ηγεμονία με τον στόλο της και την οικονομική εξάρτηση των μελών της. Η Ρώμη, αιώνες αργότερα, ενοποίησε τα εδάφη της μέσω της κυκλοφορίας νομίσματος, το οποίο λειτούργησε ως μέσο πολιτικής ενσωμάτωσης των κατεκτημένων στην κοινή Ρωμαϊκή Πολιτεία. Αντίστοιχα, η Μακεδονία, ξεκινώντας από την εποχή του Φιλίππου Β’ και του Μεγάλου Αλεξάνδρου, χρησιμοποίησε τη νομισματική παραγωγή τόσο ως πηγή χρηματοδότησης των εκστρατειών, όσο και ως εργαλείο προπαγάνδας της βασιλικής εξουσίας σε οικουμενική κλίμακα.
Η Σπάρτη αντίθετα, δεν επιδίωξε ποτέ την οικονομική ή διοικητική ενσωμάτωση των συμμάχων και υποτελών της, αλλά περιορίστηκε σε ένα μοντέλο στρατιωτικής-γεωπολιτικής ανάσχεσης γύρω από την Λακωνία, με σκοπό την ασφάλεια και την αυτονομία της. Η Πελοποννησιακή Συμμαχία δεν στηριζόταν σε χρηματικές εισφορές, αλλά σε υποχρεώσεις στρατιωτικής συμβολής. Έτσι δεν αναπτύχθηκε ποτέ ένα κοινό οικονομικό δίκτυο υπό σπαρτιατικό έλεγχο. Αντίθετα, η προσκόλληση στη μη χρηματική οικονομία και η απουσία αστικής τάξης αντανακλούσαν έναν ιδιότυπο, εσωστρεφή ηγεμονισμό, που δεν επέτρεπε την πολιτική και οικονομική ενοποίηση, αλλά μόνο την συσπείρωση υπό φόβο ή συμβατική πίστη.
Συμπερασματικά:
Η επιλογή της άρχουσας τάξης της μετα-αρχαϊκής Σπάρτης να παραμείνει εκτός του νομισματικού κόσμου της εποχής της δεν ήταν απλώς ηθική, αλλά βαθιά πολιτική και κοινωνική: υπηρετούσε τη διατήρηση μιας αυστηρά ιεραρχημένης και στατικής κοινωνίας. Αν και πρόσφερε προσωρινά σταθερότητα, τελικά αποδείχθηκε ανεπαρκής απέναντι στις δυνάμεις της ιστορίας. Εκεί που άλλες πόλεις επένδυσαν στην οικονομική ενσωμάτωση και στην εξωστρέφεια, η Σπάρτη επένδυσε στην απομόνωση -και όταν οι εσωτερικές της ισορροπίες διασαλεύτηκαν, ήταν πλέον αργά για να προσαρμοστεί.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
-Christien Lombardi, La monnaie spartiate: mythe ou réalité, 2001.
-Sitta von Reden, Money in Classical Antiquity, Cambridge University Press, 2010.
-Paul Cartledge, Spartan Reflections, University of California Press, 2003.
-Paul Cartledge, Sparta and Lakonia: A regional History 1300-362 BC, Routledge 2002.
-The Political Economy of Classical Athens: A Naval Perspective By Barry O’Halloran, Brill Laden/Biston
IG V 1.957· SEG 11:619: επιγραφικές πηγές για νομισματικούς περιορισμούς στη Λακωνία
