Γράφει ο Υποπλοίαρχος Παναγιώτης Γέροντας ΠΝ,
Επιτελής Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού
Σαν σήμερα, 21 Ιανουαρίου του 1950, πέθανε ο Βρετανός συγγραφέας Τζορτζ Όργουελ. Ο κόσμος χωρίζεται σε δύο μέρη: σε αυτούς που τον έχουν διαβάσει και σε αυτούς που δεν το έχουν κάνει. Οι δεύτεροι πρέπει να διαβάσουν τα έργα του άμεσα.
Ποιος ήταν ο Όργουελ
Βρετανός συγγραφέας, λογοτέχνης και δημοσιογράφος είχε έντονη σχέση με τα κινήματα της εποχής, ενώ πολέμησε και στον Ισπανικό Εμφύλιο με την πλευρά της δημοκρατικής κυβέρνησης.
Είδε από κοντά τον εκφυλισμό των επαναστάσεων σε γραφειοκρατικές συγκεντρωτικές δικτατορίες. Το καθεστώς του Στάλιν θα επηρεάσει αποφασιστικά το έργο του. Στα δύο σημαντικότερα του έργα Φάρμα των Ζώων και 1984 αναλύεται αυτή η δεσποτοποιηση των καθεστώτων.
Στην Φάρμα των Ζώων, τα ζώα αποφασίζουν την επανάσταση και διώχνουν τους Ανθρώπους Αφέντες προχωρώντας στην αυτοδιαχείριση της φάρμας. Πολύ γρήγορα όμως οι νέοι αφέντες τα γουρούνια επιβάλλουν ένα αυταρχικό αστυνομικό καθεστώς δημιουργώντας μια νέα ελίτ. Ακόμα και το σύνθημα θα αλλάξει: Όλοι είναι ίσοι αλλά κάποιοι είναι πιο ίσοι από τους άλλους.
Το 1984 όμως είναι μνημειώδες. Ένα καθεστώς που προήλθε από επανάσταση ελέγχει απόλυτα την Σκέψη και την Ζωή των πολιτών – υπηκόων. Ο Μεγάλος Αδελφός με την Αστυνομία της Σκέψης και τις τηλεοράσεις παρακολουθεί τα πάντα, ενώ σκοπός του είναι να απλοποιήσει την γλώσσα για να περιοριστεί η Σκέψη. Η καταστροφή και εξαφάνιση των λέξεων γινεται από τα μέλη του Κόμματος. Ο Όργουελ είχε στο μυαλό του το εξής σημαντικό: σκεφτόμαστε με λέξεις, οι λέξεις εκφράζουν τις Ιδέες. Ακόμη ειδικά εργαστήρια τέχνης κατασκευάζουν ελαφρά τραγουδάκια για τον λαό. Φροντίζουν μάλιστα κάθε βδομάδα να τα αντικαθιστούν. Κάθε προσπάθεια αντίδρασης σε αυτό το καθεστώς είναι μάταιη.
Η αξία των έργων του Βρετανού συγγραφέα αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι η λέξη «οργουελικός» χρησιμοποιείται για να περιγράψει ένα ζοφερό, δυστοπικο, ολοκληρωτικό μέλλον.
Περί γλώσσας
Για το θέμα της γλώσσας παραθέτω απόσπασμα από το έργο του «1984».
««Πώς πάει το Λεξικό;» είπε ο Γουίνστον, υψώνοντας τη φωνή του για ν΄ ακουστεί.
«Αργεί», είπε ο Σάιμ. «Βρίσκομαι στα επίθετα. Είναι συναρπαστικό».
Έλαμψε αμέσως μόλις έγινε λόγος για τη Νέα Ομιλία. Έσπρωξε από μπροστά του τη γαβάθα, πήρε το ψωμί στο ένα ντελικάτο χέρι και το τυρί στο άλλο, κι έσκυψε πάνω στο τραπέζι για να μπορεί να μιλάει χωρίς να φωνάζει.
«Η Ενδεκάτη Έκδοση είναι η οριστική» είπε. Δίνουμε στη γλώσσα την τελική της μορφή, τη μορφή που θα έχει όταν κανείς δε θα μιλάει άλλη γλώσσα. Όταν τελειώσουμε, άνθρωποι σαν κι σένα θα πρέπει να την μάθουν απ΄αρχής. Πιστεύεις, θα έλεγα, ότι η κύρια δουλειά μας είναι να εφεύρουμε νέες λέξεις. Αλλά δε συμβαίνει καθόλου κάτι τέτοιο. Καταστρέφουμε λέξεις – δεκάδες, εκατοντάδες λέξεις κάθε μέρα. Πετσοκόβουμε τη γλώσσα ως το κόκκαλο. Η Ενδεκάτη Έκδοση δεν θα περιέχει ούτε μια λέξη που να μπορεί να θεωρηθεί απαρχαιωμένη πριν από το 2050».
Δάγκωσε πεινασμένα το ψωμί του, κατάπιε δύο μπουκιές και συνέχισε να μιλάει σχολαστικότητα. Το αδύνατο σκούρο πρόσωπό του είχε ζωντανέψει, τα μάτια του είχαν χάσει την ειρωνική τους έκφραση και είχαν γίνει ονειροπόλα.
«Ωραίο πράγμα η καταστροφή των λέξεων. Βεβαίως, το μεγάλο κόψιμο γίνεται στα ρήματα και τα επίθετα, αλλά υπάρχουν επίσης και εκατοντάδες ουσιαστικά που μπορούμε να ξεφορτωθούμε. Δεν είναι μόνο τα συνώνυμα∙ υπάρχουν επίσης και τα αντίθετα. Στο κάτω κάτω , ποιος ο λόγος ύπαρξης μια λέξης που απλώς είναι αντίθετη μιας άλλης; Μια λέξη εμπεριέχει από μόνη της το αντίθετό της. Πάρε, ας πούμε, τη λέξη ¨καλός¨. Τι χρειάζεται η λέξη ¨κακός¨; ¨Μηκαλός¨ είναι το ίδιο και καλύτερο γιατί είναι ακριβώς το αντίθετο του ¨καλός¨, ενώ η άλλη λέξη δεν είναι. Αν πάλι θέλεις μια λέξη πιο δυνατή από το ¨καλός¨, τι νόημα έχει να υπάρχει ολόκληρη σειρά από αόριστες και άχρηστες λέξεις όπως ¨θαυμάσιος¨, υπέροχος¨ και όλα τα υπόλοιπα; Η λέξη ¨δίσκαλος¨ καλύπτει πλήρως την έννοια ή ¨τρίσκαλος¨ αν θέλεις κάτι ακόμα πιο έντονο. Φυσικά, αυτούς τους τύπους τους χρησιμοποιούμε ήδη, αλλά στην τελική έκδοση της Νέας Ομιλίας δεν θα υπάρχει τίποτα άλλο. Στο τέλος όλη η θεωρία του καλού και του κακού θα καλύπτεται από έξι λέξεις μόνο, στην πραγματικότητα από μία και μόνη. Δε βλέπεις τι ομορφιά υπάρχει σ΄ αυτά, Γουίνστον; Φυσικά», πρόσθεσε αμέσως μετά, «η αρχική ιδέα ήταν του Μεγάλου Αδελφού».
Στο όνομα του Μεγάλου Αδελφού ένα είδος βλακώδους ενδιαφέροντος φάνηκε στο πρόσωπο του Γουίνστον. Ωστόσο ο Σάιμ παρατήρησε αμέσως κάποια έλλειψη ενθουσιασμού.
«Δεν εκτιμάς αληθινά τη Νέα Ομιλία», είπε σχεδόν θλιμμένα. «Ακόμα και όταν την γράφεις, εξακολουθείς να σκέφτεσαι στην Παλαιά Ομιλία. Διάβασα μερικά από τα άρθρα τα οποία γράφεις πού και πού στους Τάιμς. Είναι αρκετά καλά, αλλά είναι μεταφράσεις. Κατά βάθος, θα προτιμούσες να παραμείνεις πιστός στην Παλαιά Ομιλία, μ’ όλη την αοριστολογία της και τις άχρηστες αποχρώσεις των εννοιών. Δεν συλλαμβάνεις την ομορφιά της καταστροφής των λέξεων. Το ξέρεις ότι η Νέα Ομιλία είναι η μόνη γλώσσα στον κόσμο που το λεξιλόγιό της λιγοστεύει κάθε χρόνο;»
Ο Γουίνστον το ήξερε, φυσικά. Χαμογέλασε συγκαταβατικά, έτσι τουλάχιστον έλπιζε, μιας και δεν είχε εμπιστοσύνη στον εαυτό του για να μιλήσει. Ο Σάιμ δάγκωσε άλλη μια μπουκιά από το μαυριδερό ψωμί, μάσησε γρήγορα και εξακολούθησε:
«Δεν βλέπεις ότι ο όλος σκοπός της Νέας Ομιλίας είναι να στενέψει τα όρια της σκέψης; Στο τέλος θα κάνουμε κυριολεκτικά αδύνατο το έγκλημα της σκέψης, γιατί δεν θα υπάρχουν λέξεις για να το εκφράσει κανείς. Κάθε γενική έννοια που μπορεί ποτέ να χρειαστεί θα καλύπτεται από μια μόνο λέξη, το νόημα της οποίας θα είναι αυστηρά καθορισμένο και όλες οι παραπλήσιές της έννοιες θα έχουν εκλείψει και ξεχαστεί. Ήδη, στην Ενδέκατη Έκδοση, δεν απέχουμε πολύ απ΄ αυτό το σημείο. Αλλά η διαδικασία θα συνεχίζεται και πολύ αργότερα, όταν εσύ κι εγώ θα ‘χουμε πεθάνει. Κάθε χρόνο ολοένα και λιγότερες λέξεις, και οι ορίζοντες της συνείδησης ολοένα και θα στενεύουν.»
