Η Μάχη του Legnano η οποία διεξήχθη την 29η Μαΐου του 1176 ανάμεσα στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσα και την Λομβαρδική Ένωση είναι μία από τις πιο σημαντικές μάχες οι οποίες έλαβαν χώρα στην Ιταλία την περίοδο του ύστερου μεσαίωνα.
του Μιχάλη Τσιαουσίδη,
Η νίκη της Lega Lombarda, μίας συνομοσπονδίας βορειοϊταλικών πόλεων-κρατών, οδήγησε στον σταδιακό περιορισμό των φιλοδοξιών του γερμανού αυτοκράτορα για επικράτηση στην ιταλική χερσόνησο, στην αποδοχή της παπικής εξουσίας αλλά και στην υπογραφή συνθηκών ειρήνης οι οποίες παρείχαν στις ιταλικές πόλεις ανεξαρτησία και προνόμια. Συγχρόνως, καθιερώθηκε στο ιταλικό εθνικό αφήγημα ως ένα δείγμα νίκης της ιταλικής ενότητας απέναντι στον ξένο δεσποτισμό εμπνέοντας κατά τον 19ο αιώνα το κίνημα της ιταλικής ενοποίησης (Risorgimento).
Ιστορικό υπόβαθρο
Ο Φρειδερίκος Α’ Μπαρμπαρόσσα εστέφθη στο Άαχεν βασιλιάς της Γερμανίας το 1152 σε ηλικία τριάντα ετών. Υπήρξε άνθρωπος φιλόδοξος θεωρώντας εαυτόν διάδοχο όχι μόνο των γερμανών βασιλέων αλλά και του Ιουστινιανού και του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Ήδη από τον πρώτο χρόνο της βασιλείας του, υπέγραψε συμφωνία με τους εκπροσώπους του Πάπα για προστασία των παπικών εδαφών από τους εχθρούς των παπικών κρατών (Νορμανδούς της νοτίου Ιταλίας και Σικελίας, τους Έλληνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας υπό τον Μανουήλ Α’ Κομνηνό όπως και κατά του ριζοσπάστη μοναχού Αρνόλδου της Μπρέσια και των οπαδών του).
Το 1155, ο Πάπας Αδριανός Δ’ στέφει στην Ρώμη τον Φρειδερίκο αυτοκράτορα της «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Λίγες μέρες μετά, ο Αρνόλδος δικάστηκε, αρνήθηκε ν’ αποκηρύξει τα πιστεύω του, απαγχονίστηκε και το πτώμα του αποτεφρώθηκε με τις στάχτες του να πετάγονται στον Τίβερη ούτως ώστε να μην αποτελέσει το νεκρό σώμα του αντικείμενο λατρείας.
Η πολιτική του Φρειδερίκου στα ιταλικά πράγματα υπήρξε ιδιαιτέρως παρεμβατική προβαίνοντας σε έξι συνολικά εκστρατείες με σκοπό να επιβάλει την εξουσία του στην ιταλική χερσόνησο. Από την ανάρρησή του στον θρόνο της «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας», ο Μπαρμπαρόσα επιχείρησε να εδραιώσει/σταθεροποιήσει την «αυτοκρατορική» εξουσία στην βόρειο Ιταλία όπου οι εκάστοτε πόλεις-κοινότητες είχαν αναπτύξει θεσμούς αυτονομίας όπως και ένα εντεινόμενο πνεύμα κοινοτισμού. Η υπεροπτική προσέγγιση του «αυτοκράτορα» ο οποίος κατήργησε το καθεστώς αυτονομίας των πόλεων αντικαθιστώντας το με δικούς του τοποτηρητές δημιούργησε μεγάλο χάσμα καθώς ακόμα και πόλεις της Ιταλίας οι οποίες προηγουμένως διέκειντο φιλικά σε αυτόν άρχισαν να απομακρύνονται από την επιρροή του.
Από ένα σημείο και μετά, εχθρό του δεν αποτέλεσαν μόνο οι κατά τόπους ιταλικές κομμούνες αλλά και η παπική εξουσία. Ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1150 υπήρχε αποξένωση των Παπών (του Αδριανού και στην συνέχεια του διαδόχου του, Αλεξάνδρου) από τον Φρειδερίκο ο οποίος επενέβαινε εκλέγοντας δικούς του αντιπάπες.
Η ισοπέδωση του Μιλάνου από τον Φρειδερίκο το 1162 πυροδότησε την περαιτέρω αποξένωση των Ιταλών από τον Φρειδερίκο, ο οποίος εξεστράτευσε για τέταρτη φορά στην Ιταλία το 1166. Ο Μπαρμπαρόσσα σημείωσε πολλές επιτυχίες επικρατώντας επί της Ανκόνα, συμμάχου της Κωνσταντινούπολης, όπως και διαλύοντας τον ιταλικό στρατό καθ’ οδόν για την Ρώμη, την οποία και κατέλαβε ενώ ο Πάπας διέφυγε στους Νορμανδούς. Ωστόσο, η χαρά ήταν πρόσκαιρη καθώς μία επιδημία η οποία σάρωσε το στρατόπεδο με θύματα χιλιάδες στρατιώτες ανάγκασε τον Φρειδερίκο να υποχωρήσει ταπεινωμένος και αποδυναμωμένος.
Η πολιτική της συνεχούς επέμβασης της «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» προκάλεσε τον σχηματισμό της Lega Lombarda (Λομβαρδική Ένωση), μίας στρατιωτικής συμμαχίας την οποία αποτελούσαν οι περισσότερες πόλεις της βορείου Ιταλίας. Ενδεικτικά, αναφέρονται οι εξής: Μιλάνο, Βενετία, Μπολόνια, Βερόνα, Γένοβα, Πάρμα, Πάντοβα και σωρεία άλλων. Πέρα από το στρατιωτικό σκέλος, η Lega αποτελούσε μία τύποις πολιτική συνομοσπονδία: κάθε πόλη έστελνε τους εκπροσώπους της οι οποίοι διαβουλεύονταν μεταξύ τους προτού ληφθούν οι αποφάσεις. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η οικονομική συνεργασία ανάμεσα στις συμβληθείσες ιταλικές πόλεις: οι δασμοί καταργούνται όπως και απαγορεύεται η εμπορική συνεργασία με εχθρικές πόλεις.
Με στόχο να καταπνίξει την Λομβαρδική Ένωση, ο Φρειδερίκος, αφού είχε διευθετήσει τα εσωτερικά θέματά του, συγκέντρωσε το 1174 στρατό ούτως ώστε να τελειώσει ολοκληρωτικά με την Lega Lombarda. Διέβη τις Άλπεις το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς και αποφασιστικά «χτύπησε» τις πόλεις της δυτικής Λομβαρδίας όπως την Piacenza και την Parma. Εντούτοις, η αποτυχία της πολιορκίας της Alessandria, σημαντικού οχυρού της Λομβαρδικής Ένωσης, οδήγησε τις δύο πλευρές σε διαπραγματεύσεις. Αφότου οι τελευταίες ναυάγησαν, ο γερμανός βασιλιάς αποφάσισε να μεταφέρει τον στρατό του από το Como στην Pavia, αμφότερες συμμαχικές πόλεις, ούτως ώστε να ενωθεί ο στρατός του και να βαδίσει ξανά είτε κατά του Μιλάνου είτε κατά της Alessandria. Παρά το γεγονός ότι η περιoχή χαρακτηριζόταν εχθρική, αποτελούνταν κατά πλειονότητα από πυκνά δάση τα οποία καθιστούσαν ασφαλή την διάβαση. Ταυτόχρονα, ο στρατός της Lega Lombarda, διοικούμενος από τον Μιλανέζο Guido da Landriano, πορευόταν κατά των Γερμανών και των συμμάχων τους με σκοπό να τους προλάβουν προτού ενωθούν.
Η μάχη του Legnano
Ο στρατός του Μπαρμπαρόσσα αριθμούσε περίπου 3.000 άνδρες. Αποτελούμενος κατά κύριο λόγο από βαρύ ιππικό, στρατοπέδευσε το βράδυ της 28ης Μαΐου στο Cairate, μία απόφαση η οποία a posteriori αποδείχτηκε καταστροφική.
Από την άλλη, ο στρατός της Λομβαρδικής Ένωσης ήταν πολλαπλάσιος με τις περισσότερες εκτιμήσεις να μιλάνε για περισσότερους από 10.000 στρατιώτες. Αποτελούνταν κυρίως από πεζικό, χωρικούς οι οποίοι στρατολογήθηκαν για την περίσταση αυτή σε αντίθεση με τους επαγγελματίες ιππότες του γερμανικού στρατού. Οι αριθμοί δεν πρέπει να παραπλανήσουν: το βαρύ ιππικό θεωρούνταν ανίκητο και οι γερμανοί ιππότες έχαιραν μεγάλης υπόληψης δίχως αυτό ν’ αναιρεί ότι ο στρατός της Ένωσης δεν ήταν χύδην όχλος αλλά μία οργανωμένη στρατιωτική μονάδα.
Ο στρατός της λομβαρδικής λίγκας αγνοώντας ότι ο Φρειδερίκος ακολούθησε διαφορετική και ταχύτερη πορεία από την αναμενόμενη στρατοπέδευσε στο οχυρό του Legnano. Ανάμεσα στους στρατιώτες, μερικές εκατοντάδες ανδρών ήταν επιφορτισμένοι για την συνοδεία του carroccio, του ιερού τροχήλατου άρματος στου οποίου την βάση υπήρχαν τα διακριτικά της πόλης και το άγαλμα του Εσταυρωμένου.
Οι εμπροσθοφυλακές των δύο στρατών συναντήθηκαν τυχαία έξω από το οχυρό του Legnano, ούτως η στρατηγική τους διαμορφώθηκε με βάση τα δεδομένα της μάχης. Οι Λομβαρδοί εκμεταλλευόμενοι το αριθμητικό πλεονέκτημα επιτέθηκαν στους Γερμανούς ιππότες οι οποίοι βρέθηκαν σε μειονεκτική θέση και χρειάστηκε η επέμβαση του Φρειδερίκου ο οποίος κατέφθασε ανακουφίζοντας τους στρατιώτες του και τρέποντας τους ιταλούς ιππότες σε υποχώρηση.
Παρά το ως άνω γεγονός, ο συμβολισμός του carroccio ήταν αυτός που καθόρισε την μάχη και κατ’ επέκταση την ιστορία της ιταλικής χερσονήσου. Το ιταλικό πεζικό παρατάχθηκε σε αμυντική στάση προστατεύοντας το carroccio το οποίο αποτελούσε σύμβολο υψίστης τιμής που έπρεπε να μην πέσει στα χέρια του εχθρού παντί τρόπω. Η πολύωρη αντίσταση του πεζικού γύρω από το carroccio έδωσε χρόνο στην υποχωρήσασα εμπροσθοφυλακή των ιταλών ιπποτών να συναντηθεί με τον υπόλοιπο στρατό, να αναδιοργανωθεί και να επιτεθεί στους Γερμανούς. Οι τελευταίοι, κουρασμένοι από τις συνεχείς και μάταιες επιθέσεις γύρω από το carroccio, βρέθηκαν από επιτιθέμενοι αμυνόμενοι. Την ίδια στιγμή, οι Ιταλοί οι οποίοι αμύνονταν γενναία γύρω από το carroccio αντεπιτέθηκαν. Η γενναία στάση του Φρειδερίκου να πάει στο κέντρο της μάχης δεν βοήθησε τα πράγματα· το άλογό του τραυματίστηκε θανάσιμα με τον ίδιο να χάνεται από το πεδίο της μάχης.
Το παραπάνω μαζί με τον θάνατο του αυτοκρατορικού σημαιοφόρου συνέτεινε στην απώλεια του ηθικού των Γερμανών και των συμμάχων τους οι οποίοι οπισθοχώρησαν ατάκτως. Οι Ιταλοί τους καταδίωξαν για πολλά χιλιόμετρα, λεηλάτησαν το στρατόπεδο του Φρειδερίκου, αιχμαλωτίσανε πολλούς σημαίνοντες αξιωματικούς και συγγενείς του Φρειδερίκου ενώ ο εγγύς ποταμός Ticino ο οποίος αποτελούσε το τελευταίο εμπόδιο του γερμανικού ιππικού προς την σωτηρία γέμισε με πτώματα ιπποτών οι οποίοι βιαστικά προσπαθούσαν να τον διαβούν ούτως ώστε να σωθούν. Μάλιστα, για αρκετές ημέρες ο Φρειδερίκος, που άρον-άρον διέφυγε υποχωρώντας προς την φιλικά διακείμενη Παβία, λογιζόταν ως νεκρός.
Το Legnano δεν ήταν απλώς μια ήττα – ήταν η στιγμή που ο Φρειδερίκος έπαψε να είναι φόβος και έγινε θρύλος χαμένος στη σκόνη των ιταλικών πεδιάδων.
Έχοντας δει τα όνειρά του για ηγεμονία στην Ιταλία ν’ απόλλυνται και την στήριξη των γερμανών ηγεμόνων να εξανεμίζεται, ο Φρειδερίκος αναζήτησε την επίτευξη λύσης διά της διπλωματικής οδού. Με την συνθήκη της Βενετίας το 1177, ο Φρειδερίκος αναγνώρισε τον Αλέξανδρο ως Πάπα υποτασσόμενος στην εξουσία του.
Οι διαπραγματεύσεις συνεχίστηκαν το 1183 στην Piacenza και διευθετήθηκαν οριστικά το ίδιο έτος με την Ειρήνη της Κωνσταντίας. Σε αυτήν, ο Φρειδερίκος αναγκάστηκε να παράσχει ευρεία αυτονομία στις ιταλικές πόλεις, ν’ αποδεχτεί την εφαρμογή του δικού τους εθιμικού δικαίου αλλά και την αναγνώριση της Λομβαρδικής Ενώσεως. Ως αντάλλαγμα, οι ιταλικές πόλεις αναγνώρισαν την εξουσία του Φρειδερίκου.
Στα καθ’ ημάς, το Legnano δεν πέρασε απαρατήρητο από τους Βυζαντινούς οι οποίοι υποδέχτηκαν με χαρά την ήττα του Φρειδερίκου του οποίου οι φιλοδοξίες για τα Βαλκάνια περιορίστηκαν. Αν αναλογιστούμε ότι μετά λίγους μήνες ο ρωμαϊκός στρατός συνετρίβη στο Μυριοκέφαλον, η ταυτόχρονη αποδυνάμωση του Γερμανού βασιλέα ανακούφισε την Κωνσταντινούπολη και το Legnano υπήρξε αναντίρρητα ένα χρήσιμο κοινωνικοπολιτικό γεγονός για την ευημερία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν την ήττα του Μπαρμπαρόσα ως δείγμα της θείας οργής κατά του σφετεριστή της ρωμαϊκής ιδέας και αποκατάστασης της Κωνσταντινούπολης ως μοναδικής αυτοκρατορίας παρά τις επίμονες προσπάθειες των «αλαζόνων» και «βαρβάρων» όπως σκωπτικά αναφέρονται από τον Νικήτα Χωνιάτη.
Αποτίμηση
Συνοψίζοντας, ο στρατός του Μπαρμπαρόσα, αποτελούμενος κυρίως από ιππότες και βαρύ ιππικό υποτίμησε την στρατηγική ανθεκτικότητα του ιταλικού πεζικού το οποίο μαχόταν υπέρ βωμών και εστιών γύρω από το carroccio. Παράλληλα, η νίκη της Λομβαρδικής Λίγκας ενδυνάμωσε την ιδέα της ανεξαρτησίας και της πολιτικής χειραφέτησης κατά του ξένου δυνάστη. Το Legnano δικαιολογούσε νομικά και πολιτικά την ύπαρξη των ιταλικών πόλεων-κρατών.
Με το πέρασμα των αιώνων, η μάχη αποτέλεσε σημείο υπερηφάνειας υπερβαίνοντας τον καθαρά ιστορικό/εθνικό ρόλο της. Το Legnano δεν αποτέλεσε μόνο ένα στρατιωτικό γεγονός μείζονος αξίας αλλά μετουσιώθηκε σε ένα έμπρακτο παράδειγμα αφοσίωσης και ελευθερίας, σε ένα από τα πλέον αντιπροσωπευτικά παραδείγματα ένωσης, αντίστασης και ελευθερίας.
Τον 19ο αιώνα, το Legnano απέκτησε ξανά αξία στην ιταλική συλλογική μνήμη ως η πρώτη σπίθα εθνικής ενότητας: ο μεσαιωνικός προάγγελος του σύγχρονου ιταλικού έθνους. Στην διαμόρφωση του ιταλικού εθνικού αφηγήματος, το Legnano είναι πανταχού παρόν: ο Giuseppe Verdi εμπνεύστηκε από την μάχη και συνέθεσε την ομώνυμη όπερα, γλυπτά, πίνακες, ποιήματα και έργα πατριωτικής λογοτεχνίας αναφέρονται στην μάχη ενώ το Legnano μπορεί να καυχάται ότι είναι η μοναδική πόλη, μαζί με την Ρώμη, η οποία αναφέρεται στον εθνικό ύμνο της Ιταλίας.
Βιβλιογραφία
1) Για την σημασία της μάχης: Alessandro Barbero, La Battaglia di Legnano
2) Για τον συμβολισμό της μάχης από τους συγχρόνους της: Paolo Cammarosano, L’Italia dei Comuni. Secoli XI-XIII
3) Για τον συμβολισμό της μάχης στο Risorgimento: Alberto M. Banti, La Nazione del Risorgimento
4) Παρότι δεν αναφέρεται ευθέως στο Legnano, ο Νικήτας Χωνιάτης στο «Χρονική Διήγησις» ερμηνεύει τις ήττες των Δυτικών ως θέλημα Θεού όπως και αναφέρεται στον Φρειδερίκο ως άτομο το οποίο επιχειρεί να διασαλεύσει την τάξη.
Αντίστοιχα, γερμανικές μοναστηριακές πηγές αναφέρονται στην ταπεινωτική ήττα την οποία υπέστη ο βασιλιάς τους.
