του Βασίλη Πετρόπουλου,
Τις τελευταίες ημέρες το βλέμα σύσσωμης της διεθνολογικής κοινότητας είναι στραμμένο σε μία στενή θαλάσσια λωρίδα που ενώνει τον ‘πλούσιο’ Περσικό Κόλπο με τον Ινδικό Ωκεανό. Εκεί βρίσκεται εν εξελίξει ένα στρατηγικό μπρα-ντε-φερ, μεταξύ του Ιραν και των ΗΠΑ, το οποίο έχει πάρει διαστάσεις σοβαρής κρίσης ικανής να προκαλέσει συνέπειες καταστροφικές και ανυπολόγιστες τόσο εμπορικά όσο και σε επίπεδο απώλειας ζωών απο τη στιγμή που το ενδεχόμενο μίας ένοπλης σύρραξης δεν είναι πλέον εκτός συζήτησης.
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ
Ποιά είναι όμως αυτή η προαναφερθείσα λωρίδα και γιατί είναι τόσο σημαντική; Η ονομασία της λοιπόν είναι ‘Στενά του Ορμούζ’ (ή Χορμούζ στα Αραβικά) και βρίσκεται νότια του Ιραν, βόρεια των ΗΑΕ και βορειοδυτικά του Ομάν. Αποτελεί το μοναδικό πέρασμα για τον Περσικό Κόλπο, στοιχείο που καθιστά τα στενά του Ορμούζ εξαιρετικά σημαντικά και για τις υπόλοιπες πετρελαιοπαραγωγικές χώρες, το Κουβέιτ, το Ιράκ, το Μπαχρέιν, το Κατάρ και τη Σαουδική Αραβία (καίριο στρατηγικό κι εμπορικό σύμμαχο των ΗΠΑ). Αυτό όμως που ανάγει τα Στενά του Ορμούζ ως ένα απο τα πλέον νευραλγικά σημεία του πλανήτη είναι το γεγονός ότι εκεί διακινείται περίπου το 30% του παγκόσμιου πετρελαϊκού εμπορίου σύμφωνα με τα στοιχεία των αμερικανικών αρχών (ήτοι 17,4 εκ. βαρέλια ημερησίως). Επιπροσθέτως τα Στενά λόγω της θέσης τους αλλά και της μορφολογίας τους (54χλμ. πλάτος στο στενότερο σημείο τους) αποκτούν ιδιαίτερη σημασία σε ό,τι αφορά την αμυντική στρατηγική των χωρών που τα περιβάλλουν.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ
Προκειμένου να υιοθετήσουμε μία σφαιρική άποψη για την κρίση των Στενών είναι επιβεβλημένο να ανατρέξουμε στα ιστορικά στοιχεία που διαμόρφωσαν και συνεχίζουν να διαμορφώνουν την πολιτική και στρατηγική πραγματικότητα της ευρύτερης περιοχής συνθέτοντας ένα κάδρο αντίρροπων δυνάμεων και δημιουργώντας ενα εκρηκτικό μείγμα διεκδικήσεων, αμοιβαίας καχυποψίας και φόβου, το ξεχείλισμα του οποίου απειλεί να ‘βυθίσει’ εκ νέου στο χάος την ήδη πολλαπλά τραυματισμένη περιοχή της Μέσης Ανατολής.
Aς ενώσουμε όμως προσεκτικά τα κομμάτια του πάζλ ξεκινώντας απο την αποσαφήνιση των φερόμενων ως αντίρροπων δυνάμεων. Συγκεκριμένα αυτή τη στιγμή υπάρχουν δύο στρατόπεδα, δύο διαφορετικοί συνασπισμοί στην περιοχή οι οποίοι χαρακτηρίζονται ο καθένας από το δικό του θρησκευτικό πρόσημο, πράγμα που εξασφαλίζει στον ‘αρχηγό ‘ τους την εσωτερική νομιμοποίηση να ηγείται αλλά που δεν καθορίζει (τουλάχιστον όχι ολοκληρωτικά) ταυτόχρονα τους λόγους, τα πλαίσια και τα πεδία της διαμάχης. Ο πρώτος συνασπισμός αποτελείται απο τις σουνιτικές χώρες της περιοχής, ήτοι το Κατάρ, το Ομάν, τα ΗΑΕ, το Κουβέιτ, το Μπαχρέιν και την Σαουδική Αραβία η οποία παρουσιάζεται ως ο κύριος εκφραστής του, λόγω και της παρουσίας των δύο ιερότερων πόλεων του μουσουλμανισμού εντος της επικράτειας της, της Μέκκας (τόπος γέννησης του Μωάμεθ) και της Μεδίνας.
Ο δεύτερος συνασπισμός όπου πρωτοστατεί το Ιραν, διέπεται απο τις σιιτκές χώρες της ευρύτερης περιοχής, δηλαδή τη Συρία, το Λίβανο και με λίγο χαλαρότερο δεσμό, το Ιράκ(απο το 2003 και μετά όταν έπεσε ο Σαντάμ και ο σιιτικός πληθυσμός πήρε τα προνόμια και την εξουσια από τον μικρότερο πληθυσμιακά αλλά δυνάστη μέχρι τότε σουνιτικό). Σημειώνεται ότι δεν συμπεριλαμβάνω σε αυτόν τον συνασπισμό το Αζερμπαιτζάν καθώς παρά τους ισχυρούς δεσμούς με το Ιραν (ο πληθυσμός του Ιράν είναι κατά συντριπτική πλειοψηφία Αζέρικης καταγωγής) το παρόν άρθρο εξετάζει τους συσχετισμούς που συνθέτουν το σκηνικό της Μέσης Ανατολής ως προϋπόθεση βαρύνουσας σημασίας για την αποκωδικοποίηση της κρίσης των Στενών του Ορμούζ. Το Ιραν λοιπόν, ως το πιο συμπαγές και ομοιογενές εθνοτικά σιιτικό κράτος ηγείται αυτού του συνασπισμού ευρισκόμενο ωστόσο αποκομμένο απο τους συμμάχους του και κατα μία έννοια περικυκλωμένο απο τους ανταγωνιστές του ως προς την περιοχή του Περσικού Κόλπου. Το κομβικό σημείο της ιστορίας που αποτελεί την αφετηρία του ανταγωνισμού και της κλιμακούμενης μέχρι σήμερα αντιπαράθεσης μεταξύ των δύο συνασπισμών και κυρίως μεταξύ των δύο βασικών παικτών τους, της Σ. Αραβίας και του Ιράν, είναι το έτος 1979, έτος όπου το δυτικού τύπου , σεκουλαριστικό και φιλικά προσκείμενο στις ΗΠΑ καθεστώς του σάχη στο Ιραν ανετράπη από τον Αγιατολάχ Χομεινί κατα την γνωστή στην ιστορία ιρανική επανάσταση. Το νέο καθεστώς, προϊόν της αγανάκτησης εκατομμυρίων ανθρώπων για την διαφθορά, της ανισότητες και την οικονομική ύφεση που είχε επιφέρει η εξουσία του σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί, ανήγαγε τη θρησκεία σε θεμελιώδες συστατικό στοιχείο της εκτελεστικής εξουσίας αποσαθρώνοντας έτσι το κοσμικό κρατος και δημιουργώντας ένα θεοκρατικό στη θέση του. Επέβαλε την πιστή υπακοή στο νόμο της Σαρία και με λίγα λόγια άλλαξε άρδην το Ιραν απομακρύνοντάς το από κάθε δεσμό με τη Δύση την οποία αντιμετώπιζε με καχυποψία και απέχθεια. Αυτή η εξέλιξη δεν έτυχε θερμής υποδοχής απο την Ουάσινγκτον που όμως επί της αδύναμης προεδρίας του Τζίμι Κάρτερ έμεινε απλά παρατηρητής της αλλαγής πολιτικού σκηνικού. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάτι τέτοιο είχε αποτραπεί το 1953 όταν ο πολέμιος της δυτικής πολιτικής και προφανώς μη αρεστός ςτις ΗΠΑ, Μοχάμεντ Μοσαντέκ, που είχε αναλάβει την εξουσία του Ιράν ανετράπη έπειτα απο πραξικόπημα υποβοηθούμενο (μάλλον και οργανωμένο) απο την ιδρύτρια του ΝΑΤΟ και τον βασικό εταίρο και σύμμαχό της τότε, Ηνωμένο Βασίλειο. Η αλλαγή λοιπόν του πολιτικού σκηνικού προκάλεσε φυσιολογικά τις έντονες ανησυχίες τόσο των ΗΠΑ όσο και των χωρών του Κόλπου και των γειτόνων του Ιραν συμπεριλαμβανομένου και του σουνιτκού τότε Ιρακ του Σαντάμ Χουσείν. Ακολούθως, δεν άργησε να έρθει η πρώτη μεγάλη σύγκρουση που ήταν μάλιστα άμεση και μετωπική και δεν ήταν άλλη απο τον πόλεμο Ιραν -Ιρακ (1980 – 1988) με έμμεση εμπλοκή των ΗΠΑ που προμήθευαν με όπλα (και μάλιστα χημικά) το Ιρακ. Στόχος του Σαντάμ ήταν να εξαπολύσει μία αιφνιδιαστική επίθεση που θα φέρει το νεοσύστατο, και άρα ανέτοιμο ακόμα, καθεστώς του Ιραν προ τετελεσμένων κατακτώντας όλα τα εδάφη του στον Περσικό Κόλπο. Το Ιραν απάντησε άμεσα και ο πόλεμος τελείωσε με μάλλον ισόπαλο αποτέλεσμα κοστίζοντας όμως τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων, κυρίως αμάχων. Το Ιραν ωστόσο όχι μόνο άντεξε αλλά ο Χομεϊνί κατόρθωσε να ισχυροποιήσει σημαντικά τη θέση του καθεστώτος του στο εσωτερικό εξουδετερώνοντας όλους τους ενδογενείς αντιπάλους του (μαρξιστές, αντεπαναστάτες, φιλοδυτικούς κτλ.) εκμεταλλευόμενος τη δίνη του πολέμου. Το γεγονός μάλιστα πως χαρακτήρισε ευλογία τον συγκεκριμένο πόλεμο αποδεικνύει την παραπάνω διατύπωση. Ακόμα όμως ευεργετικότερη για το ιρανικό θεοκρατικό και αντιδυτικό καθεστώς ήταν η εισβολή των ΗΠΑ στο Ιρακ το 2003 και η αποκαθήλωση του πρώην φίλου τους Σανταμ Χουσείν. Ο τελευταίος είχε αποκτήσει μεγάλη δύναμη απειλώντας την ισορροπία των συσχετισμών ισχύος στην περιοχή της Μ. Ανατολής. Οι ΗΠΑ έδειξαν τις προθέσεις τους κατά τον πόλεμο του Κόλπου (1990 – 91) όταν υπερασπίστηκαν το Κουβέιτ. Το 2003 όμως σε μια προσπάθειά τους να διατηρήσουν την ισορροπία πέτυχαν ακριβώς το αντίθετο: την διέλυσαν τελείως ρημάζοντας το σημαντικότερο ανάχωμα στην κυριαρχία του Ιραν. Το σιιτικό κράτος δεν έχασε την ευκαιρία και στον εμφύλιο που ακολούθησε στην πτώση του Σαντάμ έσπευσε να στηρίξει τους ρεβανσιστές Σιίτες. Αντιλαμβανόμενη τον κίνδυνο που παρουσιάζει μία ενδεχόμενη μετατροπή του Ιράκ σε κράτος μαριονέτα ( pappet-state) του Ιραν, η Σ. Αραβία άρχισε να στέλνει βοήθεια στις αντίστοιχες σουνιτικές δυνάμεις σηματοδοτώντας τον πρώτο πόλεμο δια αντιπροσώπων (proxy warfare) μεταξύ των δύο κρατών. Στα χρόνια που ακολούθησαν , ιδίως την περίοδο της Αραβικής Άνοιξης, αυτού του είδους οι συγκρούσεις μεταξύ αυτών των ανταγωνιστών πολλαπλασιάστηκαν (Υεμένη, Λίβανος, Τυνησία κ.α) οδηγώντας στην παγίωση αυτής της αντιπαράθεσης συμφερόντων και επιρροής που αφορά άμεσα και τον de facto έλεγχο του Περσικού Κόλπου και των Στενών του Ορμούζ.
ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ
Στην ήδη πολύπλοκη σκακιέρα αυτής της αντιπαράθεσης ενέχονται, άμεσα ή έμμεσα, τρίτες δυνάμεις όταν βλέπουν το περιθώριο εκπλήρωσης δικών τους επιδιώξεων στην συγκεκριμένη περιοχή. Καμία όμως δεν έχει τον αντίκτυπο που επιφέρει η σχεδόν μόνιμη ανάμειξη των ΗΠΑ. Βασική θεώρηση της εξωτερικής πολιτικής της μοναδικής υπερδύναμης αυτή τη στιγμή , που εχει εγκαθιδρύσει το μονοπολικό σύστημα στην μετα – ψυχροπολεμική διεθνή τάξη, είναι η διατήρηση της ισορροπίας δυνάμεων σε κάθε περιοχή του πλανήτη με βασικό εξισσοροπητή ένα κράτος φιλικό προς εκείνη. Στόχος της συγκεκριμένης πολιτικής είναι η αποτροπή ανάδειξης οποιασδήποτε ηγεμονικής δύναμης που εν δυνάμει θα πλήξει τα συμφέροντα των ΗΠΑ αποκλείοντάς τες απο τις υποθέσεις της εκάστοτε ζώνης. Η εν λόγω τακτική έχει βρει εφαρμογή σε πολλές περιπτώσεις, κυρίως στη Μέση Ανατολή αλλά και στα Βαλκάνια όταν στον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας ‘ξεριζώνοντας’ βιαίως τον Μιλόσεβιτς που μέσω επιβολής ήθελε να δημιουργήσει ένα ενωμένο και ισχυρό κράτος στην καρδιά της Ευρώπης με απόλυτο αρχηγό εκείνον. Αυτό το δόγμα αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ρεαλιστικής χαμιλτονικής προσέγγισης της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ και με τον Ντόναλντ Τράμπ στο τιμόνι χρησιμοποιείται στην πιο ακραία μορφή του. Ο 45ος Αμερικανός πρόεδρος έχει δημιουργήσει ενα κράμα άκρατου ρεαλισμού και επιθετικότητας ούτως ώστε να πετύχει τα μέγιστα οφέλη σε σύντομο χρονικό διάστημα μη αφήνοντας όμως έτσι πολλά περιθώρια για την διπλωματία και αυξάνοντας τον κίνδυνο θερμού επεισοδίου. Παρατηρώντας λοιπόν την σταθερή ενίσχυση της θέσης των Φρουρών της Επανάστασης επέλεξε απο τον πρώτο κιόλας καιρό της προεδρίας του να εναντιωθεί στο Ιραν αποχωρώντας απο τη Συμφωνία για τα πυρηνικά (Μάιος 2018). Αυτή η απόφαση είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κατάσταση στον Περσικό Κόλπο. Ο ένοικος του Λευκού Οίκου, αγνοώντας τους Ευρωπαίους συμμάχους του, επανέφερε τις κυρώσεις κατά του Ιραν στο σύνολό τους προσθέτοντας κι άλλες καθώς διέκρινε πως οι συσχετισμοί ισχύος της περιοχής έχουν αλλάξει δραματικά υπέρ του Ιραν και κατά των συμμάχων του (χώρες του Κόλπου,κυρίως Σ.Αραβία) και μάλιστα μεγάλο ρόλο σε αυτό έπαιξε η συμφωνία για τα πυρηνικά και η άρση ορισμένων κυρώσεων που έλυσε σε ένα μεγάλο βαθμό τα χέρια του σιιτικού κράτους. Στην προσπάθεια λοιπόν να εξισσοροπηθεί το Ιραν, η Αμερική του Τραμπ υιοθετεί μία δυναμική στάση η οποία θα φέρει αποτελέσματα ικανά να επαναφέρουν την τάξη στη περιοχή, μία τάξη βολική για αυτήν και τους συμμάχους της. Φυσικά το Ιραν, θορυβημένο απο την ραγδαία σκλήρυνση της αμερικανικής πολιτικής απέναντί του, νιώθει τον κλοιό να στενεύει και χρησιμοποιεί τα Στενά του Ορμούζ ως μοχλό πίεσης προς τον υπόλοιπο κόσμο (άμεσα προς τους δρώντες της περιοχής, ήτοι τις πετρελαιοπαραγωγικές χώρες) αλλά και ως το έσχατο σημείο της άμυνάς τους λόγω της εγγύτητάς του. Η αμερικανική εξωτερικη πολιτική απ’την άλλη γνωρίζοντας την σημασία των Στενών τόσο για το διεθνές εμπόριο όσο και για το Ιραν συγκεκριμένα προσπαθεί τεχνιέντως να παρασύρει την ιρανική πλευρά σε σπασμωδικές κινήσεις προκειμένου να δοθεί η αφορμή για λήψη ακόμα πιο αυστηρών μέτρων κατά του.
ΓΕΓΟΝΟΤΑ
Κάτι τέτοιο συνέβη στις 13 Ιουνίου όταν διέρρευσαν πληροφορίες για την πλήξη δύο δεξαμενόπλοιων από μαγνητική νάρκη ανοιχτά του Ομαν γεγονός που ακολούθησε το περιστατικό του Μαίου όπου 4 πλοία είχαν πληγεί. Αμερική και Σ. Αραβία κατηγόρησαν το Ιραν το οποίο έκανε λόγο για προβοκάτσια εναντίον του. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ποιά είναι η αλήθεια αλλά η κατάσταση εκτραχύνθηκε περαιτέρω όταν τρεις μέρες μετά (16 Ιουνίου) καταρρίφθηκε ένα αμερικανικό drone MQ – 9 πάνω απο την Υεμένη απο Χούθι επαναστάτες (υποστηριζόμενους απ’το Ιραν) αλλά κυρίως όταν στις 20 Ιουνίου σημειώθηκε το πρώτο άμεσο θερμό επεισόδιο όταν οι Φρουροί της Επανάστασης έριξαν αμερικανικό μη επανδρωμένο αεροσκάφος το οποίο σύμφωνα με τις πηγές τους παραβίασε τον ιρανικό εθνικό εναέριο χώρο πραγματοποιώντας πτήση στον ευρύτερο χώρο πάνω απ’τα Στενα του Ορμούζ με τον Τραμπ να τονίζει αμέσως πως διέπραξαν μεγάλο λάθος. Την επομένη ο Αμερικανός πρόεδρος έκανε γνωστό πως ακύρωσε 10 λεπτά πριν την πραγματοποίησή της, μεγάλη επίθεση εναντίον του Ιραν υπογραμμίζοντας πως ο αμερικανικός στρατός είναι ο καλύτερος στον κόσμο και αναδιοργανωμένος, ενώ ανέφερε πως αμέσως μετά την κατάρριψη του αμερικανικού αεροσκάφους πολλαπλασίασε εκ νέου τις κυρώσεις σε βάρος του σιιτικού κράτους.
Ακολούθως, στις 27 Ιουνίου η ιρανική κυβέρνηση απέστειλε γράμμα στον ΟΗΕ κρούοντας τον κώδωνα του κινδύνου για τις αμερικανικές ενέργειες και ξεκαθαρίζοντας πως η χώρα είναι έτοιμη να υπερασπιστεί την εδαφική και εναέρια κυριαρχία της εναντίον οιασδήποτε απειλής. Σημειώνεται ότι το Ιραν εμφανίζεται ως ο εγγυητής της ασφάλειας των Στενών ενώ έχει απειλήσει επανειλλημμένως πως θα προβεί στο κλείσιμό τους εάν συνεχίσουν οι κυρώσεις που αφορούν τις δικές του πετρελαικές εξαγωγές σύμφωνα με μία τακτική ‘αν όχι εμείς, τότε κανείς’.
Με αυτό το σκεπτικό προέβη και στην κατάσχεση των βρετανικών δεξαμενόπλοιων Stena Impero και Mesdar στις 19 Ιουλίου που έφερε στα πρόθυρα της ένοπλης σύρραξης τις δύο χώρες. Τελικά, μετά από πιέσεις το ιρανικό καθεστώς ελευθέρωσε τα πλοία αρκούμενο σε συστάσεις.
Τέλος, το πλέον ανησυχητικό γεγονός συνέβη προ ολίγων ημερών, στις 16 Σεπτεμβρίου,όταν drones πραγματοποίησαν δύο επιθέσεις στις εγκαταστάσεις της σημαντικής πετρελαϊκής εταιρείας Aramco σε σαουδαραβικό έδαφος ( επαρχίες Αμπκάικ και Χουράις). Σε πρώτο χρόνο, την θρασύτατη αυτή επίθεση στην ”καρδιά” του αραβικού βασιλείου ανέλαβαν οι Χούθι αντάρτες της Υεμένης,στενοί συνεργάτες του Ιραν. Ωστόσο, το ίδιο βράδυ ο ΥΠΕΞ των ΗΠΑ Μάικ Πομπέο απέκλεισε το ενδεχόμενο εμπλοκής των Χούθι και υπέδειξε ως αποκλειστικό υπεύθυνο το σιιτικό κράτος, με τον πρόεδρο Τραμπ να μιλάει αργότερα για πράξη πολέμου. Από την πλευρά του το Ιραν αρνείται την εμπλοκή του αυτές τις επιθέσεις χωρίς όμως να πείθει τη διεθνή κοινότητα και ιδιαιτέρως τις ΗΠΑ που κατέχουν αδιάσειστα στοιχεία ότι τα επίμαχα drones ξεκίνησαν από την Τεχαιράνη.
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
Όπως γίνεται αντιληπτό οι εξελίξεις των τελευταίων μηνών κρίνονται ανησυχητικές και η διαδικασία αποκλιμάκωσης πρέπει να αρχίσει άμεσα. Είναι σαφές ότι οι ΗΠΑ και οι τοπικοί σύμμαχοί τους δεν είναι διατεθειμένοι να αφήσουν τα στενά του Ορμούζ και άρα τον εν μέρει έλεγχο του Περσικού Κόλπου στο έλεος μίας αναθεωρητικής δύναμης με επιδιώξεις αντικρουόμενες στις δικές τους. Από την άλλη, ούτε οι Φρουροί της Επανάστασης, που βλέπουν τον τραμπισμό να απειλεί τη ίδια τους τη ύπαρξη και νιώθουν ότι βρίσκονται ‘στα σχοινιά’, έχουν πρόθεση να απωλέσουν τα οφέλη τους στον Περσικό Κόλπο και να ‘χαλαρώσουν’ την κυριαρχία τους στα καίρια για την άμυνά τους Στενά του Ορμούζ. Το κλειδί λοιπόν είναι να δοθεί η εντύπωση στο Ιραν πως δεν είναι ‘εγκλωβισμένο’ στο χείλος του να υποστεί συντριπτικά πλήγματα καθώς όποιος νιώθει παγιδευμένος καταφεύγει σε κινήσεις απελπισίας και στη συγκεκριμάνη περίπτωση μπορει να επιδοθεί σε πρακτικές που μπορούν να ξεκινήσουν έναν καταστροφικό πόλεμο.
Αναμένουμε αγωνιωδώς τις επόμενες πράξεις αυτού του πολύ επικίνδυνου έργου που εκτυλίσσεται στη Μέση Ανατολή και ευελπιστούμε να γίνουν αμοιβαίες υποχωρήσεις αν και είναι σχεδόν βέβαιο ότι κάθε πλευρά θα δώσει προτεραιότητα στην εκπλήρωση των συμφερόντων της.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
VOX Middle East’s Cold War (youtube)
Henry Kissinger, World Order
Crisisgroup.org Straight of Hormuz
Χαράλαμπος Παπασωτηρίου, Αμερικανικό Πολιτικό Σύστημα και Εξωτερική
Πολιτική 1945-2002
CNN.gr
Wikipedia
