Γράφει ο Κ. Γ. Σταυρόπουλος, από το Περιοδικό Ελλοπία τ. 14, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1993, σελ. 63
Θα μου επιτρέψετε να προσθέσω λίγα συμπληρωματικά στο Β’ μέρος του ενδιαφέροντος και χρήσιμου ιδιαίτερα στις μέρες μας μελετήματος του Φίλιππου Φιλίππου που, με τον τίτλο «Μετανάστευση και Λογοτεχνία», δημοσιεύθηκε στο 12ο τεύχος (Σεπτ.-Οκτ. ’92). Και είναι δίκαιο να σημειώσουμε ότι ο συνεργάτης σας δηλώνει στον υπότιτλο του ότι επιχειρεί «μια προσέγγιση στα λογοτεχνικά πράγματα των απόδημων Ελλήνων», πιστεύω όμως ότι με την ευκαιρία θα ήταν επωφελής μία κάπως εντονώτερη υπογράμμιση του έργου δύο πανάξιων λογοτεχνών, από τους οποίους ο ένας γεύτηκε περιστασιακά τον πικρό χυμό της αποδημίας για λίγα χρόνια και αποτύπωσε τη στυφή γεύση του στην ποίηση του (ή μάλλον σε κάποιο τμήμα της), ο δε άλλος ζει πάνω από πέντε δεκαετίες στον εξωελλαδικό χώρο και ολόκληρο το πεζογραφικό του έργο, που αποτελείται από οκτώ βιβλία μέχρι τώρα, έχει ως αφετηρία και βιωματική έμπνευση, αποκλειστικά και μόνο το χώρο της αποδημίας. Και οι δύο πορεύτηκαν και αγκομάχησαν πάνω στο λιπόσαρκο και αχανές κορμί της βασανισμένης Αφρικής και ο μεν πρώτος, διασχίζοντας την από το κέντρο της μέχρι την ανατολική μεριά της (Σομαλία) και από το κέντρο πάλι μέχρι το νοτιώτερο σημείο της, ο δε άλλος, ξεκινώντας από τη βόρεια ακτή της, τη μεσογειακή (Αλεξάνδρεια), για να κατασταλάξει στο Γιοχάννεσμπουργκ, στο οποίο εξακολουθεί να ζει, ως πετυχημένος παράγοντας της νοτιοαφρικανικής περιοχής και εκλεκτός έλληνας λογοτέχνης.
Πρόκειται για τους εξής μετανάστες λογοτέχνες:
Τον ποιητή Δημήτρη Δούκαρη
«έναν από τους σημαντικούς ποιητές της μεταπολεμικής γενιάς», όπως σωστά τον θεωρεί ο κ. Φιλίππου, ο οποίος όμως τον ονομάζει «Δημήτριο» πράγμα που θα προκαλούσε σίγουρα την αγανάκτηση του πάντοτε τόσο ήρεμου και μειλίχιου, αείμνηστου Δημήτρη.
Ο Δ. Δούκαρης, γεννημένος και μεγαλωμένος στην Αθήνα (Ν. Ιωνία), με μικρασιατικές ρίζες έφυγε ως μετανάστης για την Αφρική και, ύστερα από το γάμο του με τη Νομική Τσουκαλά, που ως εμπειρογνώμονας του Ο.Η.Ε. για θέματα διατροφής των λαών (F.A.O.) είχε τοποθετηθεί στην Αφρική για αρκετό χρονικό διάστημα, έμεινε στην Σομαλία. Μεγάλο μέρος του εξαίρετου ποιητικού του έργου έχει γραφτεί σε διάφορα γεωγραφικά σημεία της Μαύρης Ηπείρου, όπως ο ίδιος μας πληροφορεί στις συλλογές του «Ποιήματα της Καλής Ελπίδος», «ΗΛυρική Έπαρση», «Εξ Ιωαννουπόλεως εις Ειρηνόπολιν», «Αποδημία Β’», από όπου έχουμε και την αυθεντική πληροφορία ότι έμεινε εκεί από το 1958 μέχρι και μεγάλο τμήμα του 1967.0 ποιητής με τη σύζυγο του ήλθαν για λίγο στην Ελλάδα και έφυγε και πάλι για την Αφρική, για να επιστρέψει οριστικά το 1971.
Της αφρικανικής εμπειρίας του είχαν προηγηθεί οι ποιητικές συλλογές του: «Προσευχές» (1950) «Παλινωδία» (1951), «Καλλίστη Θήρα» (1953), «Καθολικός Μεσάζων» (1955), «Το Γυμνό Χώμα»(\951). Το πρώτο ερέθισμα του από την αφρικανική εμπειρία άρχισε με τις «Περιοχές» του (1958 — «Ο φόβος στη μεγάλη Λίμνη»), Ακολούθησαν οι τέσσερις ποιητικές συλλογές του που ανάφερα παραπάνω, με θαυμάσια ποιήματα του δημιουργού τους, που εκφράζουν τον έντονο συναισθηματικό κόσμο του, όπως διαμορφώθηκε από την ζωή και την πνευματική ατμόσφαιρα του βασανισμένου λαού, αλλά και των στοιχείων της ταυτότητας της πονεμένης ηπείρου. Ενδιάμεσα κυκλοφορεί η «Παραγραφή» του(1964,σελ. 208) που περιλαμβάνει τα ποιήματα των συλλογών του της περιόδου 1944-1964 και το 1971, χρονιά της επιστροφής του, εκδίδεται «Η Τρίτη Αποδημία» του, που δεν έχει σχέση με τη γεωγραφική του περιπλάνηση και μέχρι το θάνατο του (4 Απριλίου 1982), βλέπουν το φως της δημοσιότητας οι συλλογές του «Περιστάσεις και σχήματα»(\973), «Το Άλλο Άγαλμα»(1976), «Το Πέτρινο Πρόσωπο» (1979), τα «Ποιήματα του Σώματος» (1980) καθώς και δοκίμιά του. Σημαντική ήταν η προσφορά του και με την έκδοση του περιοδικού του «Τομές» (1975-1982). Ο Δημήτρης Δούκαρης, άφησε έντονη τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του πάνω στις σελίδες της νεοελληνικής γραμματείας.
Ο πεζογράφος Δημήτρης Λέος
είναι ένας από τους πιο γνήσιους πνευματικούς εκπροσώπους του απόδημου Ελληνισμού. Βαθύς ανατόμος των κοινωνικών αλλά και των ατομικών, των ανθρώπινων καταστάσεων που κυριαρχούν στον αφρικανικό χώρο, βυθίζει βαθειά το ερευνητικό νυστέρι του μέσα στο κορμί τους, ανατέμνει την κάθε πτυχή τους, η διεισδυτική ματιά του φτάνει μέχρι τα εσώτερα της ψυχής τους και κατόπιν με νηφαλιότητα και σταθερό χέρι καταγράφει και αποτυπώνει στο χαρτί τα βιώματά του και τα πορίσματα της προσεκτικής παρατήρησής του και του φωτεινού στοχασμού του. Το ερευνητικό του πεδίο εστιάζεται στον φτωχό και εξαθλιωμένο ρωμιό απόδημο, στον μαύρο ή τον μιγάδα απόκληρο της μοίρας και της ζωής και σε κάθε αξιοσημείωτο γεγονός ή πραγματική κατάσταση μέχρι τις πιο ασυνήθιστες, που μόνο ένα έμπειρο και διαπεραστικό μάτι μπορεί να τις φέρει στο φως της ημέρας, αφού σηκώνει με θέληση και δύναμη την κρούστα της αδιάφορης πραγματικότητας που τα σκεπάζει. Και κει, κάτω στο βάθος, βρίσκεται η σημερινή, αλύτρωτη Αφρική με τον πόνο, τους καϋμούς και τα βάσανά της. Έχει εκδώσει τα εξής βιβλία: 1) «Ανεξάρτητες Στιγμές» (διηγήματα – Αλεξάνδρεια 1944), 2) «Κάποιοι ·Κοσμοι»(διηγήματα – Αλεξάνδρεια 1945), 3) «Η ζωή που δεν έζησε» (διηγήματα, 1952), 4) «Εδώ Γιοχάννεσμπουργκ» (αφηγήματα, 1975), 5) «Ο τελευταίος μετανάστης» (διηγήματα, 1975), 6) «Τσίρκο» (μυθιστόρημα, 1984 και β’ έκδοση 1987 – βραβείο Λουντέμη), 7) «… Πίσω στα Σπήλαια» (μυθιστόρημα, Αθήνα, 1984), 8) «Ο Χριστός πέθανε στο Νατάλ» (μυθιστόρημα, 1992). Για χρόνια εξέδιδε το λογοτεχνικό περιοδικό «Ο Σταυρός του Νότου», με έδρα το Γιοχάννεσμπουργκ.
Για το έργο γενικώτερα του ταλαντούχου αυτού λογοτέχνη, βλ. το δοκίμιο της ταπεινότητάς μου: «ΔΗΜΗΤΡΗΣ Δ. ΛΕΟΣ (ο συγγραφέας της Παγκόσμιας Διασποράς)», έκδοση «Σμυρ-νιωτάκης» Αθήνα 1989, σελ. 104.
