του Χρήστου Χατζηλία,
« Όλης Θετταλίας άριστος ζωγράφος», με αυτήν την φράση θέλησε να μείνει στην ιστορία ο Καλλιέργης, η οποία σώζεται στην κτητορική επιγραφή του ναού Σωτήρος Χριστού στην Βέροια το 1314/15. Ο Γεώργιος Καλλιέργης έζησε και κινήθηκε γύρω από την Θεσσαλονίκη και ίσως εργάστηκε και στην Κωνσταντινούπολη όπως μας αναφέρει ο Παπαζώτος (Θ.Παπαζώτος, 22:2003), ιστόρισε τον ναό του Σωτήρος Χριστού στην Βέροια και ίσως τον Άγιο Βλάσιο στην ομώνυμη πόλη (ο ισχυρισμός για τον Άγιο Βλάσιο αμφισβητείται από τους Ε. Τσιγαρίδα & Κ. Βαφειάδη) , παρά ταύτα η απόδοση των τοιχογραφιών στην Μονή Χιλανδαρίου του Αγίου Όρους και στον Άγιο Νικόλαο Ορφανών Θεσσαλονίκης κατά το τέλος της δεκαετίας 1310-1320 στο πρόσωπο του αναιρέθηκαν (Μ.Καμπούρη-Βαμβούκου & Θ.Παπαζώτος, 18-19:2002), (Κ.Βαφειάδης,189:2021)
Tην εποχή που δραστηριοποιούνταν ο Καλλιέργης επί αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου (1282-1328), την εικονογραφία άρχισαν να την αντιμετωπίζουν ως έργο τέχνης κι έτσι πολλές τοιχογραφίες της εποχής έχουν την “υπογραφή” των ζωγράφων τους, όχι μόνο ο ζωγράφος που μας απασχολεί αλλά και η διάσημη οικογένεια των Θεσσαλονικέων Αστραπάδων, Μιχαήλ και Ευτυχίου που δραστηριοποιήθηκαν, στην Θεσσαλονίκη, στην Αχρίδα και την Σερβική αυτοκρατορία του κράλη Στέφανου Β’ Μιλούτιν (1282-1321), (Μ.Καμπούρη-Βαμβούκου & Θ.Παπαζώτος, 18-19:2002).
Ο “Σωτήρας Χριστός” είναι ένας μονόχωρος και ξυλόστεγος ναός με ημιεξαγωνική κόγχη ιερού και τρείς πόρτες, από μία σε κάθε πλευρά, τον Φεβρουάριο του 1314 αναφέρεται ως καθολικό μονής, η οποία παραχωρήθηκε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο και τον Βεροιώτη Οικουμενικό Πατριάρχη Νήφωνα Α΄ (ο οποίος τον εγκαινιάζει), στον ιερομόναχο Ιγνάτιο Καλόθετο. Ο Καλόθετος δεν ήταν μια ασήμαντη προσωπικότητα, ήταν φίλος του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά, γνωστού για την Ησυχαστική έριδα με τον Βαρλαάμ Καλαμβρό και πιθανώς είχε επαφές με τους θεολογικούς και φιλοσοφικούς κύκλους της εποχής. (Θ.Παπαζώτος, 20-21:2003)
O ναός αυτός λοιπόν δεν έγινε μόνο γνωστός για τους σημαντικούς ευεργέτες του, αλλά και για τις σημαντικές σε καλλιτεχνικό επίπεδο τοιχογραφίες του που συγκαταλέγονται στις ομορφότερες της Παλαιολόγειας Αναγέννησης.
Όπως αναφέρει ο Κωνσταντίνος Μ. Βαφειάδης στο έργο του «ΥΣΤΕΡΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. Χώρος και μορφή στην τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως 1150-1450,σελ. 190-191» ,
“ Στην Βέροια ο Καλλιέργης επιχειρεί ακόμη να αποφορτίσει τις ανθρώπινες μορφές από τον, συνήθη στην τέχνη της εποχής, υπέρμετρο όγκο, ούτως ώστε αυτές να αποκτήσουν ραδινές κομψοεπείς αναλογίες και αίσθηση κλασικότητας. […] Η πτυχολογία είναι εύκαμπτη και ρέουσα. Οι γραμμώσεις δεν κατακερματίζουν την επιφάνεια του ενδύματος, ενώ τα αβρά περάσματα από φως στην σκιά δίνουν στα ενδύματα εντύπωση φυσικότητας, τέτοια που δεν απαντά στα σύγχρονα με την Βέροια σερβικά μνημεία.”
Ενώ οι Μαρία Καμπούρη-Βαμβούκου και Θανάσης Παπαζώτος στο βιβλίο τους «H ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, σελ. 18» για την ζωγραφική του Καλλιέργη γράφουν :
“ Το έργο του Καλλιέργη φέρει την σφραγίδα της ισχυρής ατομικότητας του δημιουργού του […] Ο Καλλιέργης δεν πρωτοτυπεί στην εικονογραφία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μένει αδιάφορος σε αυτά που η εποχή του έχει κερδίσει. Εκείνο που κυρίως τον ενδιέφερε ήταν ο τρόπος να αναλύσει και να παρουσιάσει τα προσωπικά αισθήματα ατόμων που συμμετέχουν και συμπάσχουν στα δρώμενα. […] Το κοίταγμα προς τα μέσα της ανθρώπινης ψυχής και η απουσία κραυγαλέας κίνησης στα σώματα εμφανίζουν ένα έργο ισορροποιημένο, ήρεμο και αρμονικό, ένα έργο με βαθιά αντίληψη του μέτρου.”
Τέλος ο Θανάσης Παπαζώτος στο δικό του βιβλίο « ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΒΕΡΟΙΑ. Nαοί-Τέχνη,Ιστορία. Σελ.22» λέει ότι:
“ Πρόκειται για έναν από τους κύριους εκφραστές των ανανεωτικών τάσεων στην ζωγραφική του 14ου αιώνα, ο οποίος επιλέγει τον απλό αφηγηματικό τρόπο στην ανάπτυξη των θεμάτων του και εξαντλεί τις δυνατότητες του στη μελέτη των χρωμάτων με βαθύτατη αίσθηση της λειτουργίας τους. Ο υπέρμετρος ιδεαλισμός του, αποτέλεσμα μιας βαθιάς θεολογικής γνώσης συγκερασμένης με κλασική παιδεία […] η αδιαφορία του για επιφανειακή μίμηση των πραγμάτων μεταμορφώθηκαν με το χρώμα σε σύμβολα των αληθειών του δόγματος, μετατοπίζοντας το φυσικό χώρο στη σφαίρα του υπερβατού.”
Στην φωτογραφία αυτή βλέπουμε την γενική όψη του εσωτερικού του ναού από τα δυτικά όπου στο βάθος υπάρχει η κόγχη του ιερού, σε όλες τις ζώνες των τοιχογραφιών υπάρχει το σκούρο μπλε στο κάμπο των μορφών. Στην πρώτη ζώνη απέναντι ο ένας με τον άλλον υπάρχουν οι δύο στρατιωτικοί άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος, ο άγιος Δημήτριος φέρει στην λευκή ασπίδα του έναν κόκκινο δικέφαλο αετό, δίπλα από τον άγιο Γεώργιο εικονίζεται η Σταύρωση και ακριβώς απέναντι η Ανάσταση του Κυρίου, έπειτα υπάρχει χωρία Πατέρων της Εκκλησίας όπου φτάνουν μέχρι τους συλλειτουργούντες ιεράρχες.
Στην δεύτερη ζώνη, η οποία έχει πιο μικρό πλάτος πιθανόν για οικονομία χώρου έχει αγίους και αγίες μέσα σε στηθάρια 28 περίπου στο σύνολο, στην τελευταία ζώνη που δυστυχώς δεν σώζεται σε καλή κατάσταση σε αρκετά μέρη ιστορούνται σκηνές από την ζωή του Χριστού, Γέννηση, Βάπτιση, Υπαπαντή.
Πηγή φωτ. Από Facebook, Δημήτρη Χρυσικόπουλος
Προς την κόγχη του ιερού εικονίζονται τέσσερις συλλυτουργούντες ιεράρχες: Ιωάννης Χρυσόστομος, Μέγας Βασίλειος, Γρηγόριος Θεολόγος και ίσως ο Μέγας Αθανάσιος. Πιο πάνω στο τεταρτοσφαίριο που είναι σε κακή κατάσταση είναι η Παναγία Βρεφοκρατούσα με δύο σεβίζοντες αγγέλους, ο μικρός Χριστός φορεί χρυσά ιμάτια, ενώ η Θεοτόκος φέρει πορφυρά, έπειτα βλέπουμε να ιστορείται ο Ευαγγελισμός, ο αρχάγγελος Γαβριήλ από αριστερά με τις κινήσεις, την ανάπτυξη των υφασμάτων του και τον τρόπο φωτισμού, όπως και τα χρώματα που βάζει ο Καλλιέργης προσδίδουν μια ζωντάνια , η Θεοτόκος από την άλλη μεριά κάθεται φοβισμένη και ακούει τον αρχάγγελο, τα δύο κτήρια στις δύο αντίστοιχες πλευρές του Ευαγγελισμού συμβολίζουν την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, ενώ το πορφυρό ύφασμα που τα ενώνει συμβολίζει τον Χριστό. Δύο άγγελοι πάνω από την σκηνή του Ευαγγελισμού κρατούν το Ιερό Μανδήλιο με την απεικόνιση του προσώπου του Χριστού.
Την τελευταία παράσταση την χωρίζει από τις υπόλοιπες σκηνές μια ζώνη η οποία έχει καλλιγραφικά σχήματα με γαλάζιους κύκλους πίσω από σκούρο μπλε κάμπο, στην τελευταία παράσταση λοιπόν εικονίζεται ο μικρός Χριστός (Εμμανουήλ) σε στηθάριο που το κρατούν δύο άγγελοι με αυτοκρατορικά ενδύματα, αριστερά και δεξιά σε πιο χαμηλή θέση εικονίζονται επίσης δύο προφήτες με στέμματα και ανοιχτά ειλητάρια.
Στη ανατολική πλευρά εικονίζονται πάλι ολόσωμοι άγιοι και διακρίνονται οι άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός, όπως επίσης και οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, πιο πάνω συνεχίζεται η ιστόρηση αγίων σε στηθάρια, ενώ εντύπωση προκαλεί η καλά διατηρημένη Κοίμηση της Θεοτόκου που καλύπτει όλη την επιφάνεια του τοίχου, φαίνεται πως είναι από το καλύτερο σωζόμενο έργο του Γεώργιου Καλλιέργη και είναι ορατή η σχέση του σχεδιασμού και των χρωμάτων με την σύγχρονη σε αυτόν καλλιτεχνική τάση της παλαιολόγειας αναγέννησης. Παρόλο που υπάρχουν αρκετά πρόσωπα γύρω από το νεκροκρέβατο της Θεοτόκου, η γαλήνια μορφή της φαίνεται πως “τραβάει” το βλέμμα του θεατή και τα διαφορετικά σκούρα χρώματα που χρησιμοποιεί ο ζωγράφος για τα υφάσματα ,τόσο της Παναγίας (πορφυρό) όσο και του κρεβατιού (μπλε η ελαφρύ μωβ) δεν προκαλεί σύγχυση στο σύνολο του έργου. Εμβληματική θέση επίσης έχει ο Χριστός με το χρυσό χιτώνα και ιμάτιο που κρατεί την ψυχή της Παναγίας στα χέρια του (η ψυχή εικονίζεται σαν βρέφος), τέλος η δόξα του Χριστού έχει στρογγυλό σχήμα κι όχι αμυγδαλωτό όπως ιστορείται συχνά στην συγκεκριμένη παράσταση. Όπως και στην δυτική όψη του ναού, την παράσταση της Κοιμήσεως της Θεοτόκου την χωρίζει από την τελευταία σκηνή μια ζώνη με καλλιγραφικά σχήματα, η τελευταία σκηνή ίσως απεικονίζει τους γονείς της Θεοτόκου, Ιωακείμ και Άννα.
Στο μέσο περίπου του ναού υπάρχουν δύο Χριστολογικές εικόνες απέναντι η μια στην άλλη, όπου χωρίζουν τις δύο ζώνες, αυτήν των ολόσωμων αγίων και των αγίων με στηθάρια ( Σταύρωση-Ανάσταση), εδώ βλέπουμε την Ανάσταση του Χριστού ο οποίος φορεί χρυσό ιμάτιο και χιτώνα και πατάει τις πύλες του Άδη, στην παράσταση αυτή φαίνεται το δεξιό μέρος περισσότερο η Εύα η οποία βγαίνει από τον τάφο, οι προφήτες και ο Άβελ, εντύπωση κάνει ο άγιος Δημήτριος με την λεπτομερή στρατιωτική ενδυμασία του, εδώ όπως και σε κάθε βυζαντινό έργο υπάρχει αντίθεση των χρωμάτων, η χρυσή πανοπλία του αντισταθμίζει με την ασημένια λωρίδα στο στήθος, ενώ τα υφάσματα το κόκκινο αντισταθμίζει με το πράσινο. Στην ασπίδα του εικονίζεται σε λευκο φόντο ένα κόκκινος δικέφαλος αετός.
Aπέναντι από την τοιχογραφία της απεικόνισης της Αναστάσεως του Κυρίου, βλέπουμε την Σταύρωση, το κάτω μέρος της τοιχογραφίας δυστυχώς έχει καταστραφεί, απεικονίζονται αρκετά ρεαλιστικά οι μορφασμοί του λυπημένου αγίου Ιωάννη Θεολόγου, ο θρήνος αντικατοπτρίζεται στην στάση του σώματος και των χεριών του, επίσης ο Καλλιέργης δίνει έμφαση στην ανάπτυξη των υφασμάτων και στον φωτισμό που περιβάλλει τον άγιο. Η Παναγία απέναντι απεικονίζεται σε πιο όρθια στάση, έχει ελαφρύ λίκνισμα της πλάτης προς τα πίσω, με το ένα της χέρι ακουμπά το πρόσωπο της (συμβολισμός της λύπης) ενώ το άλλο το τείνει προς τον εσταυρωμένο Χριστό. Σαν δευτερεύοντα πρόσωπα υπάρχουν οι μυροφόρες και ο Άγιος Λογγίνος.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Ο Γεώργιος Καλλιέργης με το ιδιαίτερο του ύφος τοποθετεί την Βέροια ανάμεσα στα περίφημα κέντρα της Παλαιολόγειας Αναγέννησης σε μια υπό κατάρρευση αυτοκρατορία, εμφανίζεται ως μια σειρά σε έναν νοητό καλλιτεχνικό άξονα που ξεκινά από το Βατοπέδι και το Πρωτάτο στις Καρυές του Αγίου Όρους, την Θεσσαλονίκη, την Καστοριά και την Αχρίδα , ο ναός του Σωτήρος Χριστού μπορεί να βρει την θέση που του αρμόζει ανάμεσα στους ναούς της περιόδου. Το θεολογικό και υψηλό καλλιτεχνικό υπόβαθρο του καλλιτέχνη είναι εμφανές σε κάθε τοιχογραφία , αν και ιστόρισε μόνο έναν ναό δίκαια έμεινε στην ιστορία ως « Όλης Θετταλίας άριστος ζωγράφος».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
– Κωνσταντίνος Μ. Βαφειάδης «ΥΣΤΕΡΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ. Χώρος και μορφή στην τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως 1150-1450» . Εκδόσεις: “ MΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗ” 2021
– Μαρία Καμπούρη-Βαμβούκου και Θανάσης Παπαζώτος στο βιβλίο τους «H ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ». Εκδόσεις: “EΞΑΝΤΑΣ” 2002
– Θανάσης Παπαζώτος «ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΒΕΡΟΙΑ. Nαοί-Τέχνη,Ιστορία». Εκτύπωση: “EΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΠΕ” 2003
