Η πολιτική διάσταση της σύγκρουσης Φαναρίου – Μόσχας έλκει τις απαρχές της από την ίδρυση του ίδιου του Πατριαρχείου τον Μάιο του 1591 και την σχεδόν εκβιαστική του αναγνώριση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Παναγιώτης Δημογέροντας, μεταπτυχιακός φοιτητής Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ (ΠΜΣ Θρησκεία, Γεωπολιτική και Διεθνής Ασφάλεια). Μάθημα: Διαθρησκειακές σχέσεις, διεθνείς θρησκευτικοί οργανισμοί, και σύγχρονες γεωπολιτικές προκλήσεις. Υπεύθυνος καθηγητής: Δρ. Κωνσταντίνος Παπαστάθης. Φεβρουάριος 2022
Η ίδρυση του Πατριαρχείου ήταν για την Πολιτική (αυτοκρατορική τότε) εξουσία της Ρωσίας ένας πολύ παλαιός της στόχος, η εκπλήρωση του οποίου θα της έδινε την δυνατότητα να πολλαπλασιάσει την διπλωματική της ισχύ και να αναβαθμίσει την
θέση της Ρωσικής κρατικής οντότητας στην τότε διεθνή πολιτική σκακιέρα. Για να μπορέσει αυτός ο στόχος να έρθει εις πέρας και να έχει την κανονική αναγνώριση και ισχύ έπρεπε η αναγνώριση του νεοπαγούς «πέμπτου» Πατριαρχείου να έρθει μέσα
από τους κόλπους του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Η αφορμή δόθηκε με την επίσκεψη του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Ιερεμία στην Μόσχα το 1588 προς αναζήτηση οικονομικής βοήθειας από την Τσαρική Αυλή για την αντιμετώπιση των οικονομικών προβλημάτων του Φαναρίου. Η συγκυρία ήταν εξαιρετική και για τους δυο εφόσον ο καθένας είχε τους δικούς του λόγους που τον συνέφερε μια τέτοια πράξη αναγνώρισης. Το Φανάρι, ένα μέσο «πίεσης» για χορήγηση βοήθειας και η Μόσχα την εκπλήρωση του ποθούμενου. Τον Ιανουάριο του 1589 έγινε η στέψη του Μητροπολίτη Ιώβ ως Πατριάρχη στην Μόσχα οπότε και ο Κωνσταντινουπόλεως πήρε τον δρόμο της επιστροφής με την πολυπόθητη οικονομική βοήθεια αλλά και την δέσμευση να αναγνωριστεί επίσημα η χειροτονία από την Ιερά σύνοδο με χρυσόβουλο, αλλά και από τα υπόλοιπα Πρεσβυγενή Πατριαρχεία πράγμα το οποίο έγινε, όπως προαναφέρθηκε το 1591.
Πολιτική Διάσταση-Νεότερη εποχή
Ήδη μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους Οθωμανούς και μετά την αναγνώριση του Πατριαρχείου της, η Τσαρική Ρωσία βρήκε την ευκαιρία να χρησιμοποιήσει το «δώρο» του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιερεμία προς όφελος της εξωτερικής της πολιτικής, με την έννοια ότι η Μόσχα εμφανιζόταν ως τρίτη Ρώμη μετά την πτώση της δεύτερης και εν δυνάμει προστάτιδα έδρα των απανταχού Ορθοδόξων Χριστιανών της Ανατολικής Ευρώπης, περιοχή η οποία ευρίσκετο υπό την πνευματική σκέπη του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Τουλάχιστον αυτή ήταν η φιλοδοξία της Ρωσικής Πολιτικής και οι απανταχού συνθήκες που υπογράφηκαν αυτό αποδεικνύουν (π.χ συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή 1774). Συναφώς αναφέρεται, ότι είχαν αναγνωριστεί ειδικά προνόμια στο Πατριαρχείο Μόσχας όπως συνοπτικά, ότι τον Ιούνιο του 1686, υπογράφηκε Πατριαρχικός Νόμος για τη μερική μεταβίβαση δικαιοδοσίας της Ορθόδοξης Εκκλησία του Κιέβου στο Πατριαρχείο της Μόσχας. Η πράξη όριζε ότι, κάθε νέος Μητροπολίτης του Κιέβου πρέπει να εκλέγεται από την τοπική εκκλησία, ενώ ο Πατριάρχης της Μόσχας έλαβε το δικαίωμα να χειροτονεί τον εκλεγμένο μητροπολίτη. Ο μητροπολίτης υποχρεούται να τιμά το όνομα του Οικουμενικού Πατριάρχη, αναγνωρίζοντάς τον ως επικεφαλής της εκκλησίας Η τάση αυτή συνεχίστηκε σε γενικές γραμμές και επί εποχής Σοβιετικής Ένωσης ,εποχή κατά την οποία η εκκλησία είχε κρατικοποιηθεί και ελεγχόταν για την δράση της. Η ανοχή όμως του άθεου καθεστώτος στην Ρωσική Εκκλησία έκρυβε την ανάγκη χρησιμοποίησης της για τον έλεγχο των πιστών των επιμέρους συνιστωσών της ΕΣΣΔ.
Με την πτώση του υπαρκτού Σοσιαλισμού (1991 μΧ) πολλές ορθόδοξες χώρες που βρίσκονταν υπό την επιρροή του Ρωσικού Πατριαρχείου αιτούνται αυτοκεφαλία (π.χ. Δημοκρατία της Εσθονίας) θέλοντας έτσι να απαγκιστρωθούν από την Ρωσική επιρροή του Πατριαρχείου Μόσχας, λόγω της αντιρωσικής πολιτικής που ασκούν οι κυβερνήσεις τους . Με την διεύρυνση του ΝΑΤΟ και του διπολικού συστήματος, (που σε γενικές γραμμές ισχύει και τον 21ο αιώνα στην Ευρασία) η ηγεμονική τάση και αντίδραση της Ρωσίας στις σλαβικές χώρες του πρώην συμφώνου Βαρσοβίας, εξελίσσεται σε αντιπαράθεση ΕΕ/ΝΑΤΟ – Ρωσικής Ομοσπονδίας. Δηλαδή παρατηρείται ότι η εκκλησιαστική φυγόκεντρος πορεία των χωρών αυτών ταυτίζεται με την γενικότερη φιλική τους στάση με το ΝΑΤΟ και την Δύση γενικότερα. Στην αντιπαράθεση αυτή το Ρωσικό Πατριαρχείο ως εκφραστής της Ρωσικής πολιτικής βρέθηκε αντιμέτωπο με το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Οι λόγοι είναι κυρίως πολιτικοί και οικονομικοί και εκφράζονται με τις διάφορες συνοδικές αποφάσεις που ανακοινώνονται προς την μία ή την άλλη μεριά. Η δεινή θέση στην οποία βρίσκεται το Οικουμενικό Πατριαρχείο το αναγκάζει να συνταυτιστεί με τα εκάστοτε συμφέροντα των ΗΠΑ. Ως δέσμιο της Τουρκικής πολιτείας αλλά και λόγω της φθίνουσας πορείας της Ελληνικής Κοινότητας της Πόλης, δεν του επιτρέπεται να απεμπολήσει ένα ισχυρό σύμμαχο όπως οι ΗΠΑ, οι οποίες μπορούν να του εξασφαλίσουν την ευρεία πνευματική αναγνώριση που θέλει να διατηρήσει αλλά ακόμα και την αυτή πολιτική του υπόσταση. Επίσης οι ΗΠΑ αποτελούν κύριο οικονομικό αιμοδότη (Αρχιεπισκοπή Αμερικής) του Πατριαρχείου και η οποιαδήποτε τάση απόσπασης της αρχιεπισκοπής από την δικαιοδοσία του θα έπληττε την οικονομική υπόσταση του. Οπότε η συνταύτιση με την Αμερικάνικη ατζέντα και η αντίδραση στην επεκτατική πολιτική του Πατριαρχείου Μόσχας αποτρέπει οποιοδήποτε σενάριο οικονομικής αφαίμαξης.
Ουκρανικό Ζήτημα-Συμπεράσματα
Η συνταύτισή του αυτή, οδήγησε σταδιακά στην τελευταία χρονικά και πιο έντονη πράξη της διαίρεσης της Ορθοδοξίας, το Ουκρανικό ζήτημα. Όπως προαναφέρθηκε, τον Ιούνιο του 1686, ο Οικουμενικός Πατριάρχης, υπογράφει Πατριαρχικό Νόμο για τη μερική μεταβίβαση δικαιοδοσίας για την Ορθόδοξη Εκκλησία του Κιέβου προς στο Πατριαρχείο της Μόσχας. Στη πορεία των χρόνων και μετά από διάφορες ζυμώσεις στην Ουκρανία έφτασαν να υπάρχουν 3 Ορθόδοξες εκκλησίες. Η Αυτοκέφαλη Εκκλησίας της Ουκρανίας, η Ουκρανική Ορθόδοξος Εκκλησία – Πατριαρχείου Μόσχας και η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας-
Πατριαρχείο του Κιέβου (η τελευταία μετά την πτώση της ΕΣΣΔ-δεν αναγνωριζόταν από την Μόσχα και από οποιαδήποτε άλλη Ορθόδοξη Εκκλησία). Τον Απρίλιο του 2018, ο πρόεδρος και το κοινοβούλιο της Ουκρανίας στέλνουν προσφυγές στον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, ζητώντας την Αυτοκεφαλία για την Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ουκρανία. Η προσπάθεια αυτή βρήκε αντίθετη την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία – Πατριαρχείου Μόσχας. Οι προσπάθειες του Πατριάρχη Μόσχας να μην συνεχιστεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο η απόσχιση των Ορθοδόξων της Ουκρανίας από την επιρροή του έπεσαν στο κενό, οπότε και ως αντίδραση η Μόσχα ανακοίνωσε επίσημα το σχίσμα της με το Φανάρι. Η αυτοκεφαλία αναγνωρίστηκε από την Σύνοδο και ο Μητροπολίτης Επιφάνειος εκλέγεται επικεφαλής της νέας εκκλησίας με τον τίτλο «Μητροπολίτης Κίεβου και
όλης της Ουκρανίας».
Κατά παραλληλία με τα παραπάνω παρατηρούμε στο πολιτικό σκηνικό την προσάρτηση της Κριμαίας στην Ρωσική Ομοσπονδία το 2014, πράξη η οποία χαρακτηρίστηκε ως αυθαίρετη από τις Ουκρανικές αρχές και άρχισε να ανεβάζει το θερμόμετρο στην περιοχή. Οι μετέπειτα ενέργειες της Ουκρανικής κυβέρνησης (προσπάθεια εγκλωβισμού Κριμαίας) και η αντι-Ρωσική πολιτική που χάραξαν οι Ουκρανοί συμβαδίζει με την γραμμή ΝΑΤΟ-ΕΕ πολιτικοστρατιωτικά και με το Φανάρι Εκκλησιαστικά. Αντίστοιχα η αντίδραση της Ρωσικής ηγεσίας (κατασκευή γέφυρας Αζοφικής-αναγνώριση προσάρτησης Ρωσόφωνων) συμπορεύεται με την
σθεναρή αντίδραση του Πατριαρχείου Μόσχας στην ανακήρυξη Ουκρανικής Αυτοκεφαλίας και το σχίσμα με το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι οποιαδήποτε αντιπαράθεση στο εκκλησιαστικό πεδίο μεταξύ Ρωσικού Πατριαρχείου και Οικουμενικού Πατριαρχείου, έχει βαθειές πολιτικές ρίζες και εκφράζει την διπλωματική πορεία μεταξύ Ρωσικού πολιτικού κόσμου και πολιτικής ΗΠΑ-ΝΑΤΟ. Όσο οι σχέσεις των δυο δυνάμεων εντείνονται, τόσο πιο έντονη θα είναι και η θρησκευτική αντιπαράθεση στον χώρο της Ανατολικής ορθοδοξίας, καθόσον οι πολιτικές ή στρατιωτικές αποφάσεις είναι απαραίτητο να «νομιμοποιηθούν» σε θρησκευτικό επίπεδο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
-«Χρυσόβουλλον πατριαρχικόν» Τα παράδοξα της διπλωματικής και ή ίδρυση του Πατριαρχείου Μόσχας, Μάχη Πατζή — Άποστολοπούλου σελ, 335-337
-Konstantinos Papastathis, ‘Πολιτική, Εκκλησία και Διορθόδοξες Σχέσεις’ [Politics, Church and Inter-Orthodox Relations], in Theodoros Karvounarakis, Η Διπλωματία στον 21ο αιώνα [Diplomacy in the 21st Century], Conference Proceedings, 23&24
May 2013, Thessaloniki, University of Macedonia Press, 2014, pp. 101-115.
-ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η Πολιτική του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην Ουκρανία και οι Σχέσεις του με τη Ρωσία ,Σύνταξη : Δημήτρης Σταυρινού, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Στις Διεθνείς Σχέσεις και Ασφάλεια Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου, ΠΑΜΑΚ, Θεσσαλονίκη 2020
