Δημήτρης Παπασταματίου, Φωκίων Κοτζαγεώργης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ, σ. 102-03.
Κείμενο: Φωκίων Κοτζαγεώργης
Πέραν των σχέσεών του με την οθωμανική εξουσία, το πατριαρχείο διαμόρφωσε σχέσεις με άλλες εκκλησίες. Οι σχέσεις αυτές, παρ’ όλο που συνήθως ξεκινούσαν από θεολογικά κίνητρα, σύντομα ή ταυτόχρονα λάμβαναν πολιτική χροιά. Αυτό οφειλόταν τόσο στη θέση που είχε το πατριαρχείο μέσα στο οθωμανικό κράτος, όσο και στη θέση που είχε το οθωμανικό κράτος στις διεθνείς σχέσεις των ευρωπαϊκών χωρών και της πολιτικής τους στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή.
Α΄. Με την Καθολική Εκκλησία
Οι σχέσεις του πατριαρχείου με την Καθολική Εκκλησία βρισκόταν σε τεταμένο σημείο μετά την Άλωση. Η άρνηση των ορθοδόξων να δεχτούν την Ένωση των δύο Εκκλησιών, όπως είχε υπογραφτεί στη Σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας (1437-1439), σε συνδυασμό με την τελική ακύρωση από το πατριαρχείο το 1484 των αποφάσεων της Συνόδου, δεν ευνόησε την ανάπτυξη καλών σχέσεων μεταξύ των δύο Εκκλησιών. Επιπλέον, η ίδια η πολιτική του Βατικανού οδηγούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτήν της σύγκλισης.
Ο πάπας ενδιαφερόταν και για την επιβολή των αποφάσεων της Συνόδου Φεράρας-Φλωρεντίας και για την ενίσχυση του καθολικισμού στον ελληνικό χώρο, είτε με την αποστολή καθολικών μοναχικών ταγμάτων ως μέσο προπαγάνδας, είτε με την άσκηση πίεσης σε ελληνικούς πληθυσμούς που διαβιούσαν εντός καθολικών κρατών (βενετοκρατούμενες και φραγκοκρατούμενες περιοχές). Η παπική Εκκλησία χρησιμοποίησε ήδη από τότε τον πολιτικό παράγοντα για να προωθήσει τις θέσεις της. Έτσι, μεγάλες καθολικές δυνάμεις όπως η Γαλλία, η Ισπανία και η Αυστρία, όσο και κράτη που κατείχαν περιοχές στον ελληνικό χώρο (Βενετία, διάφορα φραγκογενή κρατίδια) αποτέλεσαν οχήματα της θρησκευτικής πολιτικής της Αγίας Έδρας στην ορθόδοξη Ανατολή.
Οι βενετοκρατούμενες περιοχές και ιδίως η Κρήτη αποτέλεσαν πεδίο αντιπαράθεσης μεταξύ καθολικών και ορθοδόξων. Αυτή τη συγκρουσιακή κατάσταση ενίσχυσε η πολιτική της Αγίας Έδρας με την αποστολή ιεραποστόλων και με την πίεση που ασκούσε στις τοπικές καθολικές αρχές για να εφαρμοστεί προσηλυτιστική πολιτική στους ντόπιους ορθόδοξους πληθυσμούς. Η Αντιμεταρρύθμιση της Καθολικής Εκκλησίας ενέτεινε αυτή την κατάσταση. Μετά τη Σύνοδο του Τρέντο (1545-1563) και φοβούμενοι την προσέγγιση ορθοδόξων και προτεσταντών, οι καθολικοί εγκαινίασαν μια επιθετικότερη προσηλυτιστική πολιτική στον ελληνικό χώρο, ιδιαίτερα το νησιωτικό. Ιησουΐτες, Καπουκίνοι και Φραγκισκανοί μοναχοί
εγκαταστάθηκαν σε ελληνικές περιοχές ασκώντας προσηλυτιστικό έργο.
Επιπλέον, ο πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄ ίδρυσε στη Ρώμη το Ελληνικό Κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου (1577) με σκοπό την ανόρθωση του πνευματικού επιπέδου των ελληνοπαίδων αλλά και την κατήχησή τους στον καθολικισμό. Οι βενετοκρατούμενες και γενικά οι νησιωτικές περιοχές ήταν αυτές που προμήθευαν κατά κύριο λόγο νέους μαθητές για το κολλέγιο.
Η πολιτική αυτή δεν σήμαινε ότι ο ορθόδοξος κόσμος και ειδικά το πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης ήταν αρνητικό έναντι των καθολικών κύκλων.
Πέραν των περιπτώσεων Ελλήνων λογίων, οι οποίοι προσέγγισαν (π.χ. ο Ναθαναήλ Χύχας, β΄ μισό 16ου αιώνα-μετά το 1621) ή και ασπάστηκαν τον καθολικισμό (π.χ. ο Αρσένιος Αποστόλης, 1465-1535), υπήρξαν – ήδη από τον 16ο αιώνα – πατριάρχες που στέκονταν με συμπάθεια απέναντι στο Βατικανό (π.χ. ο πατριάρχης Μητροφάνης Γ΄, 1565-1572 και 1579-1580). Ο κατάλογος των συμπαθούντων τον καθολικισμό πατριαρχών θα αυξηθεί ειδικά κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα.
Το πρώτο μισό του 17ου αιώνα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη ένταση μεταξύ των δύο εκκλησιών. Οι γενικότερες συνθήκες ήταν ευνοϊκές για να διαμορφωθεί ένα συγκρουσιακό κλίμα με επίκεντρο το πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη. Την εποχή αυτή πέραν των παλαιών καθολικών δυνάμεων, που είχαν συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (Γαλλία, Αυστρία, Βενετία) προστέθηκαν νέες δυνάμεις, οι οποίες ήταν προτεσταντικές (Αγγλία, Ολλανδία). Οι πρεσβείες αυτών των χωρών αποτέλεσαν κέντρο διπλωματικών δολοπλοκιών και, χρησιμοποιώντας το θρησκευτικό παράγοντα, προσπαθούσαν να προωθήσουν τα πολιτικά και οικονομικά τους συμφέροντα στην οθωμανική Πύλη.
Επιπλέον, η περίοδος συμπίπτει με την ένταση της Αντιμεταρρύθμισης στην Ευρώπη, η οποία διοχετεύτηκε και σε οθωμανικό έδαφος. Τέλος, η καθολική προπαγάνδα στη σημερινή δυτική Ουκρανία (Ρουθηνία) και η διάδοση της Ουνίας4 την ίδια περίοδο σ’ αυτήν την περιοχή, δηλητηρίασε το ήδη τεταμένο κλίμα μεταξύ των δύο εκκλησιών. Οι φιλοκαθολικοί πατριάρχες επέτειναν αυτό το κλίμα έντασης. Στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα η καθολική προπαγάνδα στον ελληνικό χώρο, χωρίς να έχει εξαλειφτεί, γνώρισε κάποια ύφεση. Ο επόμενος αιώνας θα διατηρήσει την ίδια κατάσταση. Η καθολική προπαγάνδα δεν θα σταματήσει καθ’ όλη τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου να απασχολεί την ορθόδοξη Εκκλησία. Τα πολλά αντιρρητικά συγγράμματα που συντάχθηκαν από έλληνες λογίους αυτή την εποχή το αποδεικνύουν.
