Η κύρια διαφοροποίηση μεταξύ Χέγκελ (1770-1831) και Μαρξ (1818-1883),από την σκοπιά που μας ενδιαφέρει στο παρόν άρθρο, αφορά την φύση του νεωτερικού κράτους της εποχής.
Ευάγγελος Κοροβίνης – 08/04/2025 – ΑΝΤΙΦΩΝΟ
Το κράτος αυτό, το κράτος της συνταγματικής μοναρχίας, αποτελεί για τον Χέγκελ υπέρβαση των ταξικών ανταγωνισμών, ενώ για τον Μαρξ είναι έκφραση αυτών των ανταγωνισμών, ως όργανο κυριαρχίας της αστικής τάξης. Γιατί όμως ο Χέγκελ αντιμετωπίζει το νεωτερικό κράτος ως υπερταξικό και ως την τελείωση της ιστορίας, ενώ στα νεανικά του γραπτά ασπάζονταν το ιδεώδες της αρχαιοελληνικής πόλεως στα πλαίσια της οποίας το κράτος δεν ήταν μια διαχωρισμένη από την κοινωνία οντότητα;
Κατά τον ώριμο Χέγκελ, μετά την κατάληξη της Γαλλικής επανάστασης στον βοναπαρτισμό και ιδίως μετα την παλινόρθωση των Βουρβώνων,στην αφετηρία του παντός βρίσκεται η Ιδέα, το υποκειμενικό Πνεύμα. Το υποκειμενικό Πνεύμα αποτελεί την στιγμή της θέσης στους κόλπους της εγελιανής διαλεκτικής και των τριών στιγμών της. Της θέσης δηλαδή, της αντίθεσης ή άρνησης και της σύνθεσης. Το υποκειμενικό Πνεύμα στην επόμενη στιγμή, την στιγμή της αντίθεσης, αλλοτριώνεται και γίνεται Φύση, αντικειμενικό Πνεύμα. Μέσω των ανόργανων στοιχείων και της έμβιας ζωής φθάνουμε στον άνθρωπο, την τρίτη στιγμή της εγελιανής τριάδας, την στιγμή της σύνθεσης. Με τους ανθρώπους η Ιδέα, το υποκειμενικό Πνεύμα, ξεπερνάει την αντικειμενοποίηση της στην Φύση και καθίσταται το Απόλυτο Πνεύμα.
Με ποιο τρόπο ακριβώς μέσω των ανθρώπων και της κοινωνικής τους ζωής αφυπνίζεται το Πνεύμα και γίνεται Απόλυτο; Η κοινωνική ζωή διελαύνει και αυτή με την σειρά της απο τρεις στιγμές: Την οικογένεια, την κοινωνία των πολιτών και το κράτος. Η οικογένεια είναι η θέση, η κοινωνία των πολιτών η αντίθεση και το κράτος η σύνθεση. Το να είναι μέλος της οικογένειας κανείς προϋποθέτει υπέρβαση της ιδιοτέλειας του και μετάβαση από την αφηρημένη ανθρώπινη φύση στην συγκεκριμενοποίηση της σε μια πρώτη μορφή συλλογικής ζωής. Η κοινωνία των πολιτών, η καπιταλιστική κοινωνία δηλαδή με τους οξείς ανταγωνισμούς της, είναι η στιγμή της άρνησης, στα πλαίσια της οποίας το Πνεύμα παραιτείται κατά κάποιο τρόπο από τις πρώτες κατακτήσεις του στην συλλογική ζωή της οικογένειας.
Τα ηθικά υποκείμενα,τώρα,τα ριζωμένα στην οικογένεια υπερβαίνουν την αποξένωση και τους ανταγωνισμούς που χαρακτηρίζουν την κοινωνία των πολιτών,υπό την επίδραση του Πνεύματος που ενεργεί μέσα τους. Δια μέσου της άρνησης της άρνησης φθάνουν στην στιγμή της σύνθεσης, στο κράτος κατά τον Χέγκελ. Η κοινωνία των πολιτών δια του κράτους γίνεται λαός και αποκτά συνοχή. Το κράτος πάλι ως καθαρό Πνεύμα διαθέτει δική του βούληση και δράση.
Τελικά για τον Χέγκελ η τριάδα της διαλεκτικής, θέση-αντίθεση-σύνθεση, δεν είναι ένα παιχνίδι του νου, αλλά η ίδια η κίνηση του όντος. Η θετικότητα οδηγεί πάντα στην αρνητικότητα, γιατί η θετικότητα δεν αντιπροσωπεύει ποτέ το σύνολο. Η αρνητικότητα είναι έλλειψη, είναι ένα κάλεσμα προς την ολότητα. Αυτό που είναι πραγματικά συγκεκριμένο και ολικό είναι το Απόλυτο Πνέυμα,ως εντελώς ανεμπόδιστο και πλήρως ελεύθερο. Ο μονισμός της Ιδέας, του υποκειμενικού Πνεύματος,εκδιπλώνεται σε δυϊσμό Ιδέας-Φύσης, για να καταλήξει σε έναν ανώτερης μορφής μονισμό, σε έναν μονισμό του Απολύτου Πνεύματος.
***
Ο Μαρξ αντιμετωπίζει τον Χέγκελ ως ιδεαλιστή επειδή υποστηρίζει ότι το Πνεύμα προϋπάρχει της Φύσης και υποβαθμίζεται σε αυτήν. Σύμφωνα με τον Μαρξ στην αρχή του κόσμου βρίσκεται η ύλη. Η Φύση περνάει μια στιγμή άρνησης με την εμφάνιση των ταξικών κοινωνιών. Θα εξέλθει όμως από αυτήν την αποξένωση με την ανάδυση της αταξικής κοινωνίας, που είναι η στιγμή της σύνθεσης. Ο μαρξισμός επομένως μπορεί να θεωρηθεί κατά κάποιο τρόπο ως μια υλιστική ερμηνεία της εγελιανής φιλοσοφίας. Κρατάει ως κεκτημένο την εγελιανή διαλεκτική, αλλά προσδιορίζει μια διαφορετική πρωταρχή,την Φύση, και ένα διαφορετικό τέλος, την αταξική κοινωνία και τον μαρασμό του κράτους, με μοχλό μετάβασης στο τέλος αυτό την δικτατορία του προλεταριάτου.
Ποια ήταν η ιστορική τύχη των επαναστατικών κινημάτων που εμπνεύσθηκαν από τον μαρξισμό; Ο Σταλινισμός και ο Μαοϊσμός, ενώ επισήμως και τυπικά οικοδομήθηκαν με μαρξιστικές προδιαγραφές, υπήρξαν πολιτικά συστήματα που μέσα από διαφορετικούς δρόμους κατέληξαν να βρεθούν πιο κοντά στον Χέγκελ παρά στον Μαρξ. Στην σταλινική εκδοχή του σοσιαλισμού η δικτατορία του προλεταριάτου-στην πραγματικότητα η δικτατορία του κόμματος-ασκήθηκε όχι μόνον επί της αστικής τάξης, αλλά και πάνω στην πολυπληθή αγροτιά. Αποτέλεσμα ήταν η εκβιομηχάνιση που προέκυψε να προέλθει από μια «πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου» εις βάρος και της αγροτικής τάξης. Ο Μαοϊσμός προσπάθησε να αποφύγει αυτήν την εξέλιξη. Το «Μεγάλο άλμα προς τα εμπρός» είχε, για παράδειγμα, έντονα αποκεντρωτικά και κινηματικά χαρακτηριστικά. Και στις δυο περιπτώσεις πάντως το τελικό αποτέλεσμα ήταν να ισχυροποιηθεί το κράτος και να παλινορθωθεί ο καπιταλισμός.
***
Ειδικά στην Κίνα,τώρα,η πρόταξη του δημοσίου συμφέροντος και η κοινωνική αρμονία που προάγει ο σοσιαλισμός ήταν πλήρως συμβατά με τις κινεζικές παραδόσεις. Στην Κίνα υφίσταται ισχυρή κεντρική εξουσία επί δυο και πλέον χιλιετίες (από το 221π.Χ ).Το πιο εξέχον μάλιστα στοιχείο του κινεζικού πολιτικού συστήματος ανά τους αιώνες είναι η αξιοκρατική επιλογή των κρατικών αξωματούχων,μέσω αδιάβλητων εξετάσεων. Στην αυτοκρατορική Κίνα απουσιάζουν οι φεουδαρχικοί θεσμοί και δεν υπάρχουν κληρονομικοί τίτλοι ευγενείας στην αυλή του αυτοκράτορα.
Και σήμερα οι προαγωγές και οι προσλήψεις των στελεχών του κόμματος και του κράτους γίνονται με βάση τα κινέζικα θέσμια, δηλαδή με βάση την απόδοση τους και τα προσόντα τους. Η αστική τάξη,εξάλλου,υπάρχει μετά την καπιταλιστική παλινόρθωση,αλλά δεν της επιτρέπεται να λειτουργεί σαν συνεκτική τάξη, σαν συλλογικότητα. Τα μέλη της δεν μπορούν να αποκτήσουν πολιτική δύναμη. Η τάξη αυτή δεν διαθέτει λόμπι και συνδικαλιστικές ενώσεις. Στην Δύση,αντίθετα,οι θεσμοθετημένες σε αρκετές περιπτώσεις χορηγίες προς τους πολιτικούς και τα λόμπι μετατρέπουν το αντιπροσωπευτικό πολυκομματικό σύστημα σε ολιγαρχία του πλούτου. Στο σύστημα αυτό μια μικρή ομάδα συμφερόντων, με οικονομική ισχύ και διασυνδέσεις, μπορεί να ελέγξει την εθνική ατζέντα.
Όσο βέβαια το μονοκομματικό πολιτικό σύστημα καθοδηγείται από την μέριμνα για το συμφέρον των πολλών, όλα πάνε καλά. Υπάρχει όμως πάντα ο κίνδυνος, στην πορεία του χρόνου, και το σύστημα αυτό να αλωθεί από ιδιωτικά συμφέροντα. Μετά την αποδυνάμωση του μαρξισμού και των εγελιανών τροπών του, η Κίνα στράφηκε προς τις αρχαίες παραδόσεις της, τον κομφουκιανισμό και ταοϊσμό. Ο κομφουκιανισμός αποβλέπει στην κοινωνική ευταξία μέσω της καλλιέργειας των αρετών, της πατρικής μέριμνας των ηγητόρων για τους πολίτες και του υικού σεβασμού των δεύτερων προς τους πρώτους. Ο ταοϊσμός προωθεί την εναρμόνιση των αντιθέτων και την συμφιλίωση με την Φύση. Η αναβίωση αυτών των προνεωτερικών παραδόσεων σταθεροποιεί το κράτος. Υψώνεται ως ανάχωμα απέναντι στην μηδενιστική διάβρωση και την σήψη των αξιών, που δεν αποτελεί αποκλειστικό «προνόμιο» της παρακμάζουσας Δύσης.
Η σταθεροποίηση του κινεζικού κράτους δεν μπορεί να είναι διαρκής. Η ισορροπία μεταξύ ομαδισμού και ατομοκεντρισμού,κράτους και αγοράς, κεντρικού σχεδιασμού και ατομικής πρωτοβουλίας καθίσταται από ένα σημείο και πέρα εύθραυστη. Αργά ή γρήγορα θα τεθεί και στην Κίνα το ζήτημα της αναζήτησης μιας μετανεωτερικής διεξόδου.
Πηγές
Κράτος και φιλοσοφία. Ο διάλογος Μαρξ–Χέγκελ. Του Κώστα Παπαϊωάννου. Εναλλακτικές εκδόσεις «Κομμούνα».1990
Introduction to “the Philosophy of history». By Hegel Friedrich.Hachatt.1988
China is better at capitalism than the US and Trump’s tariffs can’t reverse that. By Robert Sheer. The Unz Review. March 14,2025.
