Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του
από Χρήστος Ποζίδη ipolizei.gr
Λίγοι συγγραφείς στον διάβα του 20ού αιώνα συνδέθηκαν με το αστικό τοπίο όσο ο Ίταλο Καλβίνο.
Δεν είναι καθόλου υπερβολή να σημειωθεί ότι κανένας λογοτέχνης δεν προσέγγισε τόσο διεισδυτικά, αναλυτικά, αρχιτεκτονικά τις πόλεις, υπαρκτές ή αόρατες, που μελέτησε. Βέβαια, ξεπέρασε κατά πολύ τη φαινομενολογική περιγραφή των τόπων, την οποία υπηρέτησε με αβάσταχτη ακρίβεια, εκφραστική μεθοδικότητα και εμμονή στη λεπτομέρεια, όπως όμως και με την παιχνιδιάρικη διάθεση του περιπλανώμενου. Ειδικά στο πιο ώριμο έργο του, ο Καλβίνο στράφηκε, πάντοτε με το ίδιο πάθος για ακρίβεια και παιχνίδισμα, στην οντολογία των πόλεων, στη ‘βαθιά δομή’ τους.
Γεννημένος στην Αβάνα και μεγαλωμένος στην Ιταλική επαρχιακή κωμόπολη Σαν Ρέμο, ο Καλβίνο αγάπησε, περισσότερο από όλες, τρεις πόλεις στη ζωή του. Αρχικά, το Τορίνο των εφηβικών και νεανικών χρόνων, του φασιστικού καθεστώτος που πολέμησε στα παρτιζάνικα βουνά, του εργατικού κινήματος, αλλά και του Έλιο Βιτορίνι και του Τσέζαρε Παβέζε. Έπειτα, η Ρώμη, της λογοτεχνικής καταξίωσης και του κοσμοπολιτισμού, του ορμητήριού του για τα ταξίδια ανά την υφήλιο, αλλά και της ήρεμης, συζυγικής ζωής. Αργότερα, το Παρίσι, του φοιτητικού Μάη, των διανοούμενων και των καλλιτεχνών, του Ρεημόν Κενώ και του Ρολάν Μπαρτ, πριν την επιστροφή των ύστερων χρόνων στο κέντρο της ιταλικής πρωτεύουσας.
Ωστόσο, στο συντριπτικό μέρος του λογοτεχνικού του έργου, ο Καλβίνο δεν έγραψε για καμία συγκεκριμένη πόλη, όπως ίσως ο Ουγκώ για το Παρίσι ή ο Τζόυς για το Δουβλίνο. Με τη δημοσιογραφική του οξυδέρκεια και την αχαλίνωτη παρατηρητικότητα, κατέγραφε φυγόκεντρα τις σύγχρονες, ανώνυμες πόλεις στην ολότητά τους, συμπλέκοντας τα φυσικά, χειροπιαστά συστατικά που τη συνθέτουν, την ιστορία που σιωπηλά τις διαπερνάει, τα όνειρα των κατοίκων της που περιπλέκονται στον χώρο. Βέβαια, δεν δημιούργησε ένα μέσο μοντέλο της νέας αστικής ζωής στις αναλύσεις του. Αντίθετα, μέσα από την διακλαδιζόμενη πολλαπλότητα των ευρημάτων του, συνέθετε αλλεπάλληλες μορφές της, ένα ρευστό, πρωτεϊκό αρχέτυπο δίχως σαφή όρια και τελείωση. Όπως έγραψε στις περίφημες Αόρατες Πόλεις, «ο κατάλογος των μορφών είναι ατελείωτος. Μέχρι κάθε σχήμα να βρει την πόλη του, καινούργιες πόλεις θα συνεχίζουν να γεννιούνται».
Αισθάνομαι πως αυτή η ματιά του Ίταλο Καλβίνο ξεκλειδώνει την ιδέα του για την Πόλη. Στη σύνθεσή της, τη δομική της πολυμορφία, την απρόβλεπτη και αέναη επανασύστασή της, την εύπλαστη γραμματική της, βρίσκει το ιδανικό σύμβολο. Μέσα από αυτήν μπορεί να μιλήσει, ενδοσκοπικά, για τη λογοτεχνία την εποχής του και τη δική του, αλλά και, ακόμα ευρύτερα, για την ίδια τη ρευστότητα και την πολυσημία της σύγχρονης ζωής κι εμπειρίας.
Η ίδια η λογοτεχνία αναπτύσσεται για τον Καλβίνο ως πόλη. Είτε αναφέρεται σε μια σοδειά μανιταριών που ευδοκίμησαν στο αστικό τοπίο, είτε σε έναν ανήλικο βαρόνο που αρνείται να κατέβει από τα δέντρα της αυλής του ή σε αμίλητους οδοιπόρους που μοιράζονται μια τράπουλα ταρό για να αφηγηθούν την ιστορία τους, η δομή των κειμένων παρατάσσεται με αρχιτεκτονικής ακρίβειας διάταξη, ενσωματώνοντας τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά των σύγχρονων πόλεων. Οι χαρακτήρες διατρέχουν μια εξωτερική πραγματικότητα που αποτελείται από πολλαπλές δικτυώσεις συμβάντων ή χώρων, όπως τα οικοδομικά τετράγωνα και τα οδικά δίκτυα στο άστυ, από απρόβλεπτες λεπτομέρειες που περιμένουν στη γωνία του δρόμου ένα φιλόξενο μάτι για να παρατηρηθούν, από μνημεία, συλλογικότητες, γεύσεις, ακούσματα, προσδοκίες και χαμόγελα. Η πολυμορφία διασταυρώνεται και πλάθεται σε μια οργανική ολότητα: τα συστατικά συντίθενται αδιάκοπα, ξαναγεννιούνται μέσα από απροσδόκητες αλληλεπιδράσεις, σχηματίζοντας παντοτινά καινούργια μοτίβα, έτσι ώστε οι πόλεις να μην σταματήσουν να δημιουργούνται ποτέ, έτσι ώστε η λογοτεχνία να μην στερέψει ποτέ.
Αυτή η ελαφρότητα των αρμών, η ευελιξία της κινητικότητας, των περιπλανώμενων ταξιδιωτών στη νύχτα του χειμώνα, των απλών, προβληματισμένων ανθρώπων στις μεταπολεμικές δεκαετίες των πολιτικών και κοινωνικών μεταιχμίων, της ίδιας της ροής της γλώσσας και της μορφολογίας της παραμυθένιας αφήγησης είναι που ξεπηδάει μέσα από την έννοια της πόλης στον Καλβίνο. Το διαρκές άνοιγμα και σμίξιμο των επιμέρους οδηγεί στην κατάλυση των περιορισμών, των φραγμάτων μιας άλλης εποχής, οδηγεί στη σημερινή μαζική επικοινωνία και παγκόσμια προσβασιμότητα. Ένας νέος, μεγάλος και κοσμοκωμικός αστερισμός ενώνει όλες τις ξέχωρες φωτεινές στίξεις του στερεώματος για να δημιουργήσει τον σημερινό κόσμο. Ο Καλβίνο παρατηρεί από τους πρώτους τούτη την κοσμογονία από το αστεροσκοπείο Πάλομαρ. Μέσα από τα κείμενά του, στήνει μια μεγάλη σκάλα προς τον ουρανό για να τον ακουμπήσει και να φέρει πίσω τα καλούδια του. Αυτή η σκάλα είναι για τον Καλβίνο, σε όλη τους την πληρότητα, οι διακλαδιζόμενες, ανθοφορούσες μητροπόλεις.
Η διορατικότητά του μπόρεσε να προλογίσει την επανάσταση του διαδικτύου, αν και δεν την έζησε ποτέ. Η λογοτεχνική του επιμονή στην ακριβολογία, μέσω της οποίας έχτισε με ικανότητες πολιτικού μηχανικού τον κόσμο του, αντιστάθηκε απέναντι στον χυδαίο σχετικισμό των εννοιών, τον οποίο είδε να ακμάζει στα χέρια λαϊκιστών και καιροσκόπων. Το ταυτόχρονο κοίταγμα στα ομορφότερα στοιχεία των προγόνων ή των κλασσικών αφενός, στους δύσκολους έρωτες ή στη δύσκολη ζωή του παρόντος και στην ψηφιακή εποχή που μέλλεται για να έρθει, προτείνει όχι μόνο μια οπτική για την Ιστορία – αντίστοιχη με τον Angelus Novus του Μπένγιαμιν, αλλά μια ολική ματιά στην ύπαρξη, μια σύνθετη πρόταση για την αντιμετώπιση του φυγόκεντρου αστικού χάους που αισθανόμαστε ώρες-ώρες να μας πνίγει.
Με πιο απλά λόγια, τα λόγια του Ίταλο Καλβίνο (γιατί, ναι, μέσα σε όλη του τη δομική πολυπλοκότητα και εμμονική ακρίβεια, ο Καλβίνο έγραφε απλά, κατανοητά, καθημερινά), υπάρχουν δύο δρόμοι για αντιμετώπιση της Πόλης, όταν αυτή τείνει να μετατρέπεται σε ανθρώπινη κόλαση: «ο πρώτος είναι εύκολος σε πολλούς: δέξου την κόλαση και γίνε μέρος της, έτσι που να μην τη βλέπεις πια. Ο δεύτερος είναι επικίνδυνος κι απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση και γνώση: ψάξε και μάθε να αναγνωρίζεις ποιος και τι, στη μέση της κόλασης, δεν είναι κόλαση, και αυτά κάνε να διαρκέσουν, δωσ’ τους χώρο».
Ο Ίταλο Καλβίνο γεννήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 1923.
