Πρόγραμμα MKUltra: Η χειραγώγηση της Ψυχιατρικής από την CIA (Α’ Μέρος)

^{Φωτο: getty/historyextra.com}

Γράφει ο Χρίστος Δαγρές

Εξαιτίας της μεγάλης έκτασης των πληροφοριών, το κείμενο γύρω από το τεράστιο και πολυπλόκαμο πρόγραμμα MKUltra της CIA (χαρακτηρίζεται αντίστοιχο του γνωστού Manhattan project για την κατασκευή πυρηνικών όπλων) αναγκαστικά διαιρέθηκε σε 3 μέρη. Το πρώτο παρουσιάζει μέρος των υπο-προγραμμάτων, τον τρόπο δράσης και την οργάνωση του και τους κύριους συμμετέχοντες. Το δεύτερο εστιάζει στο σκωτσέζο ψυχίατρο Ewen Cameron που εργαζόταν στο Μόντρεαλ του Καναδά. Το τρίτο και τελευταίο συνοψίζει και σχολιάζει τον τρόπο σκέψης και τους ιδεολογικούς άξονες του προγράμματος και τα αποτελέσματα των πειραμάτων, μαζί με επιπλέον πληροφορίες που δεν χώρεσαν στα δύο πρώτα. Τα 3 μέρη θα έχουν απόσταση περίπου μίας εβδομάδας μεταξύ τους.

Πολιτική και ιατρική βρίσκονται σε στενή συνάφεια, και μάλιστα πολυδιάστατη καθώς υπερβαίνει την – αυτονόητη – πολιτική υγεία και τις αποφάσεις που συνδέονται με τη διοίκηση και χρηματοδότηση των υπηρεσιών υγείας και τα ασφαλιστικά συστήματα υγείας. Από όλες τις ειδικότητες, η Ψυχιατρική ανήκει στην πλέον ευαίσθητη περιοχή αλληλεξάρτησης με την πολιτική εξαιτίας των βιοηθικών και νομικών προεκτάσεων που συνδεόνται με τον έλεγχο του ανθρώπινου μυαλού. Χωρίς να παραγνωρίζουμε διάφορες άλλες σκοτεινές πτυχές της Ιστορίας της Ιατρικής, είναι γεγονός ότι η Ψυχιατρική και η Ψυχολογία εργαλειοποιήθηκαν από διάφορα πολιτικά καθεστώτα με γνωστότερο παράδειγμα τα σοβιετικά ψυχιατρεία εγκλεισμού αντιφρονούντων^[1].

Πολύ λιγότερο γνωστή όμως είναι η περίπτωση του προγράμματος MKUltra της CIA στις “φιλελεύθερες” ΗΠΑ, ένας κωδικός-πλατφόρμα στην οποία είχαν ενταχθεί διάφορων ειδών πειράματα σε ανθρώπους που αφορούσαν στη χρήση ψυχεδελικών φαρμάκων και την επίδραση τους στον έλεγχο της συνείδησης. Το πρόγραμμα ήταν ενεργό για περίπου 2 δεκαετίες μέχρι τον τερματισμό του το 1973, υπό τη διεύθυνση κυρίως του δρ. Sidney Gottlieb. Αρχικά είχε ξεκινήσει ως πρόγραμμα Bluebird, το οποίο ο Gottlieb μετά την πρόσληψη του το 1951, διεύρυνε και μετονόμασε αρχικά σε πρόγραμμα Artichoke και στη συνέχεια πήρε την τελική του μορφή ως πρόγραμμα MKUltra το 1953, αφού συγκεκριμενοποιήθηκαν οι τεχνικές ελέγχου της συνείδησης που έδειχναν συμβατές με τις επιδιώξεις της Υπηρεσίας^[2]. Το πρόγραμμα είναι ενδεικτικό της πολιτικής παράνοιας που επικρατούσε κατά την κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου, παράνοια στην οποία η CIA βυθίστηκε ανενδοίαστα αγγίζοντας σκοτεινά βάθη στην παραβίαση των βασικών κανόνων βιοηθικής και προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

H εμπλοκή της CIA

Οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ από το 1943 (τότε ως OSS – Office of Strategic Services) είχαν καταρτήσει έναν κατάλογο στον οποίον συγκέντρωναν στοιχεία για κάθε ουσία ή ψυχολογική τεχνική που μπορούσαν να επιδράσουν στην ανθρώπινη συνείδηση και να την αλλάξουν. Μετά το 1951, όσα στοιχεία του καταλόγου έδειχναν δυνητικά χρήσιμες για τις ανάγκες της CIA εγκρίθηκαν για να προχωρήσουν σε μυστικές μελέτες εφαρμογής τους επί του πεδίου. Τότε μπήκε στο παιχνίδι για πρώτη φορά το LSD, ένα ψυχεδελικό χημικό που είχε ανακαλυφθεί από τον Ελβετό χημικό Albert Hoffman το 1938, όταν ο δρ. Gater του Υπουργείου Άμυνας των ΗΠΑ έδωσε σχετική βιβλιογραφία στον καθηγητή αναισθησιολογίας του Χάρβαρντ Henry Beecher. Ο Beecher μελέτησε τη δράση του LSD και της μεσκαλίνης για περίπου δέκα χρόνια, όχι μόνο στις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη σε απόρρητα κέντρα ανακρίσεων της CIA στην Ευρώπη, σε άτομα (κυρίως Σοβιετικούς) που αγνοούσαν ότι είχαν μετατραπεί σε πειραματόζωα^[3]. Πιθανόν, τα πειράματα του Beecher να μην εντάχθηκαν ποτέ στο MKUltra, αναμφίβολα όμως προετοίμασαν το έδαφος για τη θεμελίωση και επέκταση του στον ακαδημαϊκό χώρο. 

Η Αμερική της δεκαετίας του ‘50 αποτέλεσε την χρυσή εποχή στην έρευνα στα ψυχεδελικά (κυρίως το LSD) μέσα από διάφορα προγράμματα κλινικών ερευνών μεγάλου αριθμού ερευνητών και γιατρών που χρηματοδοτούνταν από διάφορους οργανισμούς. Αυτό που αγνοούσαν οι περισσότεροι ήταν ότι κρυφός ενορχηστρωτής και χρηματοδότης των περισσότερων μελετών ήταν η CIA^[4], στην οποία τελικά κατέληγαν τα πορίσματα τους^[5].

Είναι αδύνατο να προσδιοριστεί με ακρίβεια η έκταση, η ποικιλομορφία και το βάθος της παρέμβασης της CIA αλλά είναι βέβαιο ότι βρισκόταν από πίσω και – κατ’ ελάχιστο – παρακολουθούσε και κατέγραφε τα αποτελέσματα πολλών πειραματισμών με ψυχεδελικές ουσίες και ψυχολογικές τεχνικές. Συνολικά, αναφέρεται ότι τουλάχιστον 149 υπο-προγράμματα είχαν συμπεριληφθεί στο MKUltra με τον ετήσιο προϋπολογισμό συνολικά να φτάνει το 1 δις δολάρια^[6]. Ο απώτερος στόχος του προγράμματος, όπως αποτυπώνεται με ξεκάθαρο και κάπως κυνικό τρόπο σε εσωτερικό σημείωμα της Υπηρεσίας, ήταν η εύρεση των μηχανισμών/ουσιών που θα επέτρεπαν τον: “έλεγχο ενός ατόμου μέχρι του σημείου όπου θα εκτελεί τις εντολές μας ενάντια στη θέληση του ή ακόμη και ενάντια στους θεμελιώδεις νόμους της φύσης, όπως το ένστικτο της αυτοσυντήρησης.”^[7]

Είναι αναμφίβολο επίσης ότι η ακμή του ψυχεδελικού κινήματος τη δεκαετία του ‘60 στις ΗΠΑ σε μεγάλο βαθμό βασίστηκε σε αποφάσεις, ενέργειες και κεφάλαια των μυστικών υπηρεσιών ακόμη κι αν μεγάλο μέρος των αποτελεσμάτων δεν ήταν στον άμεσο σχεδιασμό. Έτσι, γνωρίζουμε σήμερα ότι η CIA παρακολουθούσε και χορηγούσε LSD σε πολλούς ερευνητές και φοιτητές του Χάρβαρντ, όταν ο καθηγητής Ψυχολογίας (και γκουρού των ψυχεδελικών) Timothy Leary έκανε τα πειράματα του^[8]. Παρομοίως, η CIA χρηματοδοτούσε – επίσης μέσω εικονικών εταιρειών – τις μελέτες του δρ. Humphry Osborn, σημαντικής περσόνας στο χώρο (ειδικά της μεσκαλίνης) και συνεργάτη του συγγραφέα Aldous Huxley. Η CIA επίσης ήλεγχε και καθοδηγούσε τον κύριο προμηθευτή LSD του Leary, μία σκοτεινή φιγούρα απ’τη Γαλλία, τον Ronald Hadley Stark. Δεσμούς με τη CIA, και μάλιστα με ανώτατα στελέχη της, είχε ακόμη ένα απροσδόκητο πρόσωπο ο John Starr Cooke, μία μυστηριώδης φιγούρα στη χίππυ-σκηνή και διοργανωτής ενός από τα εμβληματικότερα φεστιβάλ του χώρου, το Human Be-in, τον Ιανουάριο του 1967 στο Σαν Φρανσίσκο.

Οι πειραματισμοί με το LSD, είτε εντός της Υπηρεσίας, είτε εκτός, τράβηξαν το μεγαλύτερο μέρος του ενδιαφέροντος εξαιτίας της επίδρασης τους (θετικής ή αρνητικής) σε ένα ευρύτατο φάσμα των κοινωνικών δραστηριοτήτων (από την πολιτική και τα πανεπιστήμια, μέχρι την τέχνη και τη θρησκεία), η CIA είχε χρηματοδοτήσει και έρευνες σε άλλους τομείς όπως την κοινωνιογλωσσολογία, την ψυχοθεραπεία και τις μελέτες της ανθρώπινης προσωπικότητας, συχνά εν αγνοία των ερευνητών για την πραγματική πηγή των κεφαλαίων, με σκοπό να “απελευθερωθούν οι συμπεριφορικές επιστήμες από τον κόσμο του τυριού και των ποντικών”^[9].

Σημαντικό ρόλο στη χρηματοδότηση των συμπεριφορικών ερευνών έπαιξε το ίδρυμα Society for the Investigation of Human Ecology (εφεξής, SIHE) το οποίο ίδρυσε στο Πανεπ. Κορνέλ ο καθηγητής νευροψυχιατρικής δρ. Harry Wolff (αργότερα εκλέχθηκε πρόεδρος της Αμερικάνικης Ένωσης Νευρολόγων), το οποίο λειτούργησε ως βιτρίνα καθώς το 90% των κεφαλαίων του προήλθε από τη CIA. Ο ίδιος ο Wollf χρηματοδοτήθηκε με 74 χιλ. δολάρια από τη CIA για να μελετήσει τους παράγοντες που ωθούν κάποιον να αποστατήσει από τη χώρα του – μία μελέτη η οποία ευθέως συνδεόταν με τις προτεραιότητες της Υπηρεσίας. Ο καθηγητής Charles Osgood αιτήθηκε στη CIA και πήρε χρηματοδότηση σχεδόν 200 χιλ. δολαρίων για να μελετήσει πως εκφράζονται τα ίδια αισθήματα σε διαφορετικές κουλτούρες. Ενίοτε, το SIHE χρηματοδοτούσε και μελέτες που δεν είχαν άμεση χρησιμότητα για τη CIA αλλά βοηθούσαν το ίδρυμα να ενισχύσει το προφίλ του στο χώρο και τη δυνατότητα δημοσίευσης πιο “χρήσιμων” άρθρων σε εγνωσμένα επιστημονικά περιοδικά, ειδικά όταν επρόκειτο για υψηλής αναγνωρισιμότητας ακαδημαϊκούς όπως τον καθ. H. Eysenck. Τέλος, η Υπηρεσία δεν δίστασε να χρηματοδοτήσει κρυφά την επίσκεψη 10 αναγνωρισμένων ακαδημαϊκών στη Σοβιετική Ένωση, εν είδει “κατασκόπων”^[10].

H δράση του SIHE δεν περιορίστηκε στις ΗΠΑ. Η εμβληματικότερη ίσως περίπτωση προέρχεται από το Μόντρεαλ του Καναδά και αφορά στον αμφιλεγόμενο Σκωτσέζο ψυχίατρο  D.E. Cameron, γνωστού και ως “δρ CIA”, του οποίου η ιστορία και η δράση αξίζει λεπτομεριακής περιγραφής και γι’αυτό θα αναπτυχθεί διεξοδικά στο δεύτερο μέρος της ιστορίας του MKUltra. Άλλοι συνεργάτες της Υπηρεσίας ήταν οι Αμερικάνοι ψυχίατροι James Hamilton (του Πανεπ. Στάνφορντ), Robert Hyde και Louis Jolyon West, ο καθ. φαρμακολογίας Harris Isbell και ο γιατρός και βιοχημικός Carl Pfeiffer. Όλοι ήταν οι κύριοι ερευνητές μελετών που κατέγραφαν την επίδραση διαφόρων παραγόντων (βαρβιτουρικά, αλκοόλ, μονοξείδιο του άνθρακα, θυρεοειδικές ορμόνες, αντικαταθλιπτικά, ψυχοτρόπα και παραισθησιογόνα) στη συνείδηση ή/και το συναίσθημα των ασθενών. Κάποιες από τις μελέτες στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν για την ανάπτυξη φαρμάκων.

Οι μελέτες επάνω στον έλεγχο της συμπεριφοράς δεν περιορίστηκαν μόνο σε ανθρώπους. Η CIA χορηγούσε πειράματα με ζώα, κυρίως σκύλους, γάτες και πιθήκους, με στόχο τη χρησιμοποίηση τους στη μεταφορά εκρηκτικών (ως ζωντανές βόμβες) ή συσκευών παρακολούθησης και αργότερα στην εκπαίδευση δελφινιών σε υποβρύχιους δολοφόνους^[11].

Η χρηματοδότηση της έρευνας στις συμπεριφορικές επιστήμες διακόπηκε κάπου στα μέσα της δεκαετίας του ‘60, αλλά τα πειράματα συνεχίστηκαν σε παραπλήσιους τομείς όπως τη νευροφυσιολογία, με πειράματα που αφορούσαν την εισαγωγή ηλεκτροδίων σε συγκεκριμένα σημεία του εγκεφάλου, ενώ διερευνήθηκε ακόμη και η αποτελεσματικότητα της γενετικής μηχανικής (σε θεωρητικό επίπεδο μόνο)^[12] και της … ταχυδακτυλουργικής! H CIA είχε προσλάβει τον John Mulholland, μαθητή του Χουντίνι και εξαιρετικά ικανό ταχυδακτυλουργό, για να συγγράψει ένα εγχειρίδιο επάνω στην τέχνη της εξαπάτησης και παραπλάνησης, το οποίο εκδόθηκε ως «Official CIA Manual of Trickery and Deception».^[13] Επίσης, υπήρξαν και προτάσεις για ανάπτυξη τεχνολογικών μέσων μυστικού πολέμου, όπως ένα κυνηγετικό μαχαίρι που είχε ισχυρό πομπό ραδιοσημάτων στη λαβή του και μια οδοντόκρεμα που έκανε τα ούλα να σαπίζουν^[14].

Ο Sidney Gottlieb

Ο Gottlieb, κάτοχος διδακτορικού στη βιοχημεία, είχε εμμονή με τον έλεγχο του νου γεγονός που ταίριαξε απόλυτα με τις αντιλήψεις του ανθρώπου που τον προσέλαβε στη CIA το 1951, του διαβόητου, υποδιοικητή ακόμη, Allen Dulles, ο οποίος πίστευε όχι μόνο ότι κάτι τέτοιο είναι εφικτό αλλά ότι θα αποδειχτεί κομβικό όπλο κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Ο Gottlieb σύντομα επικέντρωσε το ενδιαφέρον του στο LSD θεωρώντας το κλειδί για τον έλεγχο του νου. Αρχικά ξεκίνησε τον πειραματισμό του με εθελοντές απ’το στρατό αλλά σύντομα επεκτάθηκε και σε ανύποπτα άτομα, ακόμη και νεοσύλλεκτους στη CIA, στους οποίους το χορηγούσε κρυφά και κατέγραφε τις αντιδράσεις. Κατόπιν το πράγμα ξέφυγε ακόμη περισσότερο καθώς τα πειράματα επεκτάθηκαν σε ψυχιατρικούς ασθενείς και άλλους πολίτες με ψευδή στοιχεία και στόχους.

Υπό η διεύθυνση του Gottlieb και την προστασία και καθοδήγηση του Dulles το πρόγραμμα έγινε ένα από τα πιο βίαια και κακοποιητικά προγράμματα που χρηματοδοτήθηκαν από ομοσπονδιακή υπηρεσία των ΗΠΑ. Για παράδειγμα, ζητήθηκε από φυλακισμένους στις Ομοσπονδιακές Φυλακές της Ατλάντα (κυρίως μαύρους) να προσφερθούν εθελοντικά για ένα πείραμα για τη θεραπεία της σχιζοφρένειας – όπως τους παρουσιάστηκε – όπου τους χορηγούνταν υψηλές δόσεις LSD προκαλώντας τους τρομακτικές ψευδαισθήσεις.

Αρκετοί γιατροί ήταν ενεργοί συμμετέχοντες στο πρόγραμμα, γνωρίζοντας ότι χορηγούν ουσίες με ψυχοτρόπο δράση για σκοπούς άλλους από αυτούς του θεραπευτικού αιτήματος των ασθενών. Για παράδειγμα ο δρ. Paul Hoch, του New York Psychiatric Institute, ο οποίος προκάλεσε το θάνατο του επαγγελματία παίκτη τέννις Harοld Blauer το 1953 χορηγώντας του ενέσιμη μεσκαλίνη σε αυξανόμενες δόσεις, σε 6 συνεδρίες. Την 6η φορά ο Blauer παρουσίασε αμέσως έντονη δυσφορία, κατέρρευσε και τελικά ξεψύχησε μέσα σε λίγες ώρες. Ο Blauer είχε προσέλθει στην κλινική για κατάθλιψη. Σε άλλη περίπτωση, ο Hoch χορήγησε ψυχοτρόπο σε ασθενή με νοητική υστέρηση και κατόπιν ζήτησε να του περιγράψει τις ψευδαισθήσης του την ίδια στιγμή που του γίνονταν ψυχοχειρουργική επέμβαση με τοπική αναισθησία! Ο Hoch τελικά επιβραβεύτηκε για όλα αυτά με το διορισμό του ως Επίτροπος Ψυχικής Υγείας στην Πολιτεία της Ν. Υόρκης, θέση στην οποία υπηρετούσε μέχρι το θάνατο του το 1964.

Ο Gottlieb είχε κατά πολύ ξεπεράσει τα – ήδη χαλαρά την εποχή εκείνη – όρια της βιοηθικής γύρω από τις δοκιμές με ανθρώπους με όλα τα παραπάνω, αλλά δεν ήταν αυτό το κατώτατο σημείο της καριέρας του. Με τη βοήθεια τοπικών συνεργατών είχε φτιάξει ένα δίκτυο κρησφύγετων της CIA για την πραγματοποίηση παράνομων πειραμάτων στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Περισσότερο γνωστή είναι η συνεργασία του με το βετεράνο της Δίωξης Ναρκωτικών George Hunter White, αρχικά στο Γκρήνουϊτς της Ν. Υόρκης όπου οδηγούσε μικροκακοποιούς και βαποράκια σε μυστικό κρησφύγετο της Υπηρεσίας τους χορηγούσε LSD και μελετούσε τα αποτελέσματα. Παρόμοιο πείραμα επανέλαβε ο White αργότερα στο Τέλεγκραφ Χιλ του Σ. Φρανσίσκο με τη διαφορά ότι εκεί είχε στρατολογήσει πόρνες της περιοχής, οι οποίες έφερναν στο κρησφύγετο τους πελάτες τους. Εκεί τους χορηγούσαν LSD κρυφά και ο White κατέγραφε την επίδραση του στις σεξουαλικές επιδόσεις των πελατών μέσα από διπλό καθρέφτη.

Στο Δεύτερο Μέρος η περιγραφή των προγραμμάτων του MKUltra συνεχίζεται με το έργο και τις ιδέες του ψυχιάτρου Εwen Cameron του πανεπ. McGill στο Μόντρεαλ, και άλλων καναδών συνεργατών της CIA όπως o ψυχολόγος D.O. Hebb. H ιστορία του προγράμματος MKUltra θα ολοκληρωθεί με το Τρίτο Μέρος όπου θα συζητηθούν οι γενικότεροι πολιτικοί/φιλοσοφικοί άξονες και οι διάφορες (αρνητικές αλλά και θετικές) συνέπειες του.

^[1] Πηγή: Ι. Σαρρής “Εξουσία και συλλογική ανωριμότητα στον 21ο αιώνα”. Το Ένζυμο, τεύχος ΙΘ΄, σελ:22-37 (Φθινόπ. 2023)

^[2] Πηγή: J. Torbay «The work of Donald Ewen Cameron: from psychic driving to MK Ultra». History of Psychiatry Vol: 34 (3), σελ: 320-330 (Σεπ 2023)

^[3] Πηγή: Alfred W. McCoy. «Science in Dachau’s shadow: Hebb, Beecher, and the development of CIA psychological torture and modern medical ethics». J Hist Behav Sci. Vol.43(4) , σελ: 401-17 (Φθινόπ. 2007).

^[4] Για παράδειγμα, η αποστολή στο Μεξικό του Gordon Wasson και της συζύγου του προς αναζήτηση του “μαγικού μανιταριού” Teo-nanacatl (που περιέχει το γνωστό ψυχεδελικό ψιλοκυβίνη) χρηματοδοτήθηκε από το Geschickter Fund, μία βιτρίνα της CIA. Ο Wasson δημοσίευσε τις εμπειρίες του από την αποστολή αυτή στο στο περιοδικό Time με το εμβληματικό άρθρο “Αναζητώντας το Μαγικό Μανιτάρι” (Seeking the magic mushroom) που καθόρισε τη ψυχεδελική σκηνή στις ΗΠΑ.

^[5] Τα πειράματα ήταν κάθε άλλο παρά “αθώα” καθώς συχνά όσοι χορηγούσαν τα ψυχοτρόπα δεν γνώριζαν τι ακριβώς έδιναν στους εθελοντές και δεν μπορούσαν να προβλέψουν τις αντιδράσεις. Σε μία περίπτωση ένας φοιτητής κρεμάστηκε εξαιτίας μια “κακιάς εμπειρίας” με LSD.

^[6] Πηγή: R. Lemov, “Brainwashing’s Avatar: The Curious Career of Dr. Ewen Cameron”. Gray Room Νο 45 (Φθινόπωρο 2011), σελ: 60-87.

^[7] Πηγή: R. Lemov ο.π. (υποσημείωση #24: παραπομπή σε αναφορά στο βιβλίο του John Marks “The Search for the “Manchurian Candidate”: The CIA and Mind Control: The Secret History of the Behavioral Sciences”

^[8] Ο ίδιος θα δηλώσει σε συνέδριο του Πανεπ. της Καλιφόρνια για το LSD το 1977: «Το κίνημα του LSD ξεκίνησε από τη CIA. Δεν θα ήμουν εδώ σήμερα χωρίς την προνοητικότητα των επιστημόνων της CIA… τίποτε δεν ήταν ατύχημα. Το σχέδιο και το σενάριο ήταν της CIA και είμαι τελείως υπέρ της CIA» [πηγή: Κ. Μαυρίδης “Ο δρόμος για το πουθενά”. Ρήξη, αρ. φύλλου 147, σελ.21 (Οκτ 2018)

^[9] Πηγή: D. Dickson “How the CIA backed research on mind control”. Nature vol: 278, σελ: 200 (Μαρ 1979). Μεταξύ των σχετικών ερευνών ήταν και ένα πρόγραμμα για να βρεθεί τρόπος για να … πέσει το μούσι του κουβανού προέδρου Φιντέλ Κάστρο!

^[10] Πηγή: D. Dickson, ο.π.

^[11] Πηγή: R. Lemov, ο.π. Αντιθέτως με ότι ήταν γνωστό μέχρι τότε, αναφέρονται πολλές περιπτώσεις όπου τα εκπαιδευόμενα δελφίνια αποπειράθηκαν να δραπετεύσουν από τους εκπαιδευτές τους κατά τη διάρκεια του προγράμματος αυτού.

^[12] Πηγή: D. Dickson, ο.π.

^[13] Πηγή: J. Torbay, ο.π.

^[14] Πηγή: R. Lemov, o.π.